11 soruda işsizlik sonrası sosyal haklar

Kısaca işsizlik, 'çalışma gücüne sahip kişilerin, iş aramalarına rağmen iş bulamamaları durumu' olarak tanımlanıyor. İşsizliğin birçok alt kademesi, kolu ve bunların farklı tanımlamaları var. Ancak hepsinde sonuç aynı kapıya çıkıyor.

Tüm Avrupa içinde Bosna Hersek, Kosova, Karadağ, Makedonya, İspanya, Yunanistan ve Arnavutluk’un ardından en yüksek işsizlik oranına sahip 8. ülke Türkiye. Aynı zamanda 2012’den bu yana düzenli bir yükseliş içerisinde.

AKP iktidarının yıllardır borçlanmaya dayalı neoliberal ekonomi politikalarının sebep olduğu yoksullaşmayla birlikte işsizlik Türkiye’de gün geçtikçe ağırlaşan bir yaşam demek.

İşsizlikte bireyi ayakta tutansa sosyal haklar. Peki, Türkiye sosyal devlet ilkesinin gereğini ne kadar yerine getirebiliyor?

Kocaeli Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Çalışma Ekonomisi bölümünden Prof. Dr. Aziz Çelik anlatıyor…

8 milyondan fazla işsiz

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) işgücü istatistiklerinde çok farklı işsizlik verileri yayınlıyor. Peki ama Türkiye’de ne kadar işsiz var?

TÜİK’in 13 Temmuz’da açıkladığı Mayıs 2022 verilerine göre mevsim etkisinden arındırılmış̧ dar tanımlı işsizlik oranı yüzde 10,9, mevsim etkisinden arındırılmış̧ geniş̧ tanımlı işsizlik oranı (âtıl işgücü) ise yüzde 22,4 seviyesinde.

TÜİK’e göre Türkiye genelinde 15 ve daha yukarı yastaki kişilerde işsiz sayısı (mevsim etkisinden arındırılmış̧) 3 milyon 785 bin kişi.

DİSK Araştırma Merkezi’nin TÜİK verilerinden yararlanarak yaptığı hesaplamaya göre de mevsim etkisinden arındırılmış̧ geniş̧ tanımlı işsiz sayısı ise 8 milyon 387 bin kişi.

Ne kadar sürede yeni bir iş bulabiliyorlar?

İşsiz kalan bir insanın Türkiye’de ortalama ne kadar sürede iş bulduğuna dair bir istatistik var mı?

Evet, TÜİK verilerinde bunu da görüyoruz. İşsizlerin yüzde 36’sı 1-2 ay, yüzde 25’i 3-5 ay, yüze 14’ü 6-11 ay arasında iş arıyor.

1 yıl ve daha fazla süreyle iş arayanların oranı ise yüzde 25. İşsizlerin yüzde 6’sı ise 2 yıl ve daha fazla süreyle iş aradığını belirtiyor. Ancak iş aramaktan vazgeçen (ümidi kırılmış işsizler) veya iş aramayan ama çalışmaya hazır olanlar bu oranlara dahil değil.

En az 600 gün çalışmak gerekiyor

İşsizlik ödeneği alabilmeye hak kazanmak için ne kadar süre çalışmak gerekiyor?

İşsizlik ödeneğinden yararlanmak için iş sözleşmesinin sona ermesinden (işten çıkartılmadan) önceki son 120 gün iş sözleşmesine tabi olmak ve iş sözleşmesinin feshinden önceki son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile işsizlik sigortası primi ödemiş olmak gerekiyor.

Ayrıca kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalmak gerekiyor. Kendi isteğiyle işten ayrılanlar ve iş sözleşmeleri haklı nedenler (tazminatsız olarak) feshedilenler işsizlik ödeneği alamıyor.

En düşük işsizlik maaşı 2 bin 588 lira

En düşük ve en yüksek işsizlik maaşı ne kadar?

İşsizlik ödeneği, sigortalı işçinin son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan ortalama brüt kazancının yüzde 40’ı.

Bu şekilde hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı, aylık asgari ücretin brüt tutarının yüzde 80’ini geçemiyor.

Temmuz’dan itibaren brüt asgari ücret 6 bin 471 TL’ye yükseldi. Bununla birlikte son dört ayı bu brüt asgari ücretten olmak üzere en düşük işsizlik ödeneği 2 bin 588 lira, ücreti ne olursa olsun en yüksek işsizlik ödeneği ise 5 bin 176 lira oldu.

İşsizlik maaşı 6 ila 10 ay arasında veriliyor

Bu maaş süreli bir şekilde mi veriliyor?

Evet, işsizlik ödeneği belirli sürelerle verilir. Bu süreler işsizlik öncesi çalışma sürelerine göre değişir. İşten çıkarılmadan önceki son üç yıl esas alınır.

Buna göre;

• son üç yılda 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 180 gün,
• 900 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 240 gün,
• 1080 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 300 gün

süre ile işsizlik ödeneği alabilir. Süre bittikten sonra başka bir sosyal destek ve devlet yardımı söz konusu değil.

Peki ya NEET'ler?

‘Ne istihdamda ne de eğitimde olan nüfus’ işsizliğin ve sosyal hakların neresinde?

NEET olarak da bilinen ‘ne istihdamda ne de eğitimde olan nüfus’ eğitimlerini bitiren (veya eğitimde olmayan) ve istihdam edilmeyen nüfusu ifade ediyor. Bu kategorinin bir kısmı iş arayanlar bir kısmı ise işgücünün dışında olanlar.

Türkiye’de belirli bir çalışma süresi (önkoşul) olmadan işsizlik ödeneği verilmiyor. NEET kapsamında olanlar işsizlik ödeneği alabilecek durumda değillerse bir sosyal hakları yok.

İşsiz kalınca sağlık hakkı

Peki işsiz kalan bir insan devletin karşıladığı sağlık haklarından da faydalanabiliyor mu? Faydalanabiliyorsa ne kadar süre devam ediyor bu durum?

Tüm işsiz kalanlar değil ancak işsizlik ödeneği alanlar sağlık hizmetlerinden yararlanabiliyor. İşsizlik ödeneği alanlar genel sağlık sigortası kapsamında. İşsizlik ödeneği ödenen günler için, ilgililer adına sadece genel sağlık sigortası primleri İşsizlik Sigortası Fonundan karşılanır. Ödenek alan işsizlerin bakmakla yükümlü olduğu kişiler de genel sağlık sigortalısı kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanabilir.

İşsizlerin devlet nezdinde başka ne gibi hakları var?

İşsizlik ödeneği ve sağlık hizmetleri başlıca hakları. Bunun dışında işsizlere dönük çeşitli aktif işgücü piyasası programları düzenleniyor; kurslar, mesleki eğitim gibi. İşsizler bunlara katılabiliyor. Ancak bunun dışında hakları yok.

Türkiye’de işsizlere işsizlik ödeneği dışında devlet yardımı verilmiyor. Bu önemli bir eksilik. Bu nedenle işsizlik ödeneği sonrasında işsizlere ve ailelere sosyal sigortalar kapsamında destek sağlanmalı. Aile sigortası ve asgari gelir desteği uygulamasına geçilmeli.

İşsizlik Fonu'ndan aslan payı işverene

Bildiğim kadarıyla tüm giderler İşsizlik Sigortası Fonu’ndan karşılanıyor. Peki ama bu fon ne kadar büyüklükte? İşverene de bu fondan ödemeler yapılıyor mu? İşsiz kalanlar ya da işçi kesimi ne derece yararlanabiliyor bu fondan?

Evet, tüm giderler İşsizlik Sigortası Fonu’ndan karşılanıyor. İşsizlik Sigortası Fonu prim esasına dayalı. İşsizlik sigortası primi, sigortalının prime esas aylık brüt kazançların üzerinden hesaplanan yüzde 1 sigortalı, yüzde 2 işveren ve yüzde 1 devlet payından oluşuyor.

İsteğe bağlı işsizlik sigortası primi ödeyenlerden ise yüzde 1 sigortalı ve yüzde 2 işveren payı alınıyor.

Fonun büyüklüğü Temmuz 2022 itibariyle 106 milyar TL civarında. Ocak-Haziran 2022 döneminde 23,8 milyar gideri olan fondan işsizlik ödeneği olarak 5,8 milyar lira (yüzde 24,4), işveren teşvik ve destekleri için 11,4 milyar lira (yüzde 48), işbaşı eğitim programları için 4 milyar (yüzde 16,8), aktif işgücü piyasası programları için 2 milyar lira (yüzde 0,8) harcandı.

Görüldüğü gibi İşsizlik Sigortası Fonu'ndan esas işlevi için yüzde 24 harcama yapılırken işveren teşvik ve desteklerine yüzde 48 pay ayrılmış.

Avrupa'da sistem farklı

Türkiye’den ekonomik ve sosyal olarak daha gelişmiş ülkelerde işsizler açısından durum nasıl? Mesela Hollanda’da işsiz kalan birisi ne kadar süre ne kadar maaş alıyor?

Avrupa Birliği verilerine göre Hollanda’da bir işsiz son ücretinin yüzde 75'ini işsizlik ödeneği olarak alıyor. İlk 2 ay boyunca günde en fazla 223,4 Euro ve sonrasında son ücretin yüzde 70'i ödeniyor.

İşsizlik ödeneğinin süresi de 3 aydan başlıyor. İşsiz kalınan yıldan önceki 5 yılın en az 4'ünde en az 208 saat ücretli çalışma yaptıysanız süre uzatılabilir. İlk 10 yıl için, çalışılan her yıl bir aylık işsizlik ödeneği alma hakkı veriliyor. 11'inci yıldan itibaren de kişi çalışılan her yıl için yarım aylık işsizlik ödeneği hakkı alıyor. Azami süre de 24 ay.

İşsiz, işsizlik ödeneği alma koşullarını karşılamıyorsa, sosyal yardım ödeneği almaya hak kazanabilir. Miktar işçinin hanen mali durumuna bağlı.

"İşsizlik maaşı yaşam maliyetinin altında"

Son olarak şunu sormak istiyorum. Türk-İş’in her ay yayımladığı verilere göre dört kişilik bir açlık sınırı 6 bin 391 TL. Bekar bir çalışanın ‘yaşama maliyeti’ ise 8 bin 313 TL. Asgari ücretse net 5 bin 500 TL oldu. İşsizlik maaşının bu ücretlerin altında kalmasını nasıl değerlendiriyorsunuz?

İşsizlik ödeneğinin bekar bir işçinin yaşam maliyetinin çok altında belirlenmesi işsizlerin açlığa ve yoksulluğa terkedilmesi anlamına geliyor. O nedenle işsizlik ödeneğinden yararlanma koşulları, süresi ve miktarı iyileştirilmeli.

Ayrıca geliri asgari ücretin altında kalanlar için ILO’nun 2022 sayılı sosyal güvenlik tavsiye kararı doğrultusunda tamamlayıcı gelir uygulaması veya aile sigortası uygulaması başlatılmalı.

TIKLAYIN - Kadın istihdamı erkeklerin yarısından daha düşük

TIKLAYIN - Açlık sınırı 6 bin 391 TL

(HA)