Dünden bugüne İliç faciası: 106 günde neler yaşandı?
Erzincan İliç’teki Çöpler Altın Madeni’nde 13 Şubat’ta yaşanan liç yığını kayması faciasının üzerinden 106 gün geçti.
106 gündür bölgede arama çalışmalarını sürdüren ekipler, 10 milyon metreküp hacmindeki toprağın altında kalan dokuz işçiden dördünün cenazesine ulaşabildi. Kalan beş işçiyi arama çalışmaları sürerken, faciadaki ihmaller de bilirkişi raporuyla ortaya çıkmaya başladı.
Facianın öncesinde ve sonrasında yaşanan tüm gelişmeleri derledik.
İliç’teki kayıp dokuz işçi hakkında ne biliyoruz?
Maden şirketi kimin?
Çöpler Altın Madeni’nin işletmecisi Anagold Madencilik A.Ş.
Şirket, Çalık Holding ile SSR Mining’in ortaklığında. İlk olarak "Çukurdere Madencilik Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi" adıyla 2000’de Ankara’da kuruldu.
Ardından merkezi ABD, Denver’da bulunan ve Kanada borsasında işlem gören Anatolia Minerals Development Limited’in Türkiye’de faaliyet gösteren bir alt şirketi olarak çalışmaya başladı.
Anatolia Minerals, Avustralya’nın en büyük üçüncü altın üreticisi olan Avoca Resources Limited’le birleşerek Alacer Gold Corporation’ı kurdu.
2009’da Berat Albayrak’ın CEO’luğunu yaptığı Çalık Holding’e bağlı Lidya Madencilik ile Anatolia Minerals’ın sahibi olduğu Alacer Gold ortaklığında Anagold Madencilik şirketi kuruldu. Alacer Gold, 2020’de Kanada merkezli madencilik şirketi SSR Mining'le birleştiğini duyurdu. Birleşme sonucu ortaya çıkan yeni oluşum faaliyetlerine "SSR Mining" adı altında devam etti.
2010’dan bu yana Çöpler Altın Madeni’ni işleten Anagold’un yüzde 80’i SSR Mining’e, yüzde 20’si ise Lidya Madencilik’e ait. Şirketin sermayesi 600 milyon TL.
KANADA BÜYÜKELÇİSİ "BİZİM DEĞİL" DİYOR
İliç felaketine yol açan SSR Mining hangi ülkenin?
Maden, üretim, kâr, teşvik
Madenin kurulması, 2008’de Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) olumlu kararı vermesiyle başladı. Madenin inşaatına da 2009’da başlandı. Aralık 2010’dan itibaren de üretime geçti. Türkiye'nin Uşak Kışladağ'dan sonra ikinci büyük altın madeni.
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü’nün (MTA) raporuna göre 1,7 gr/ton Au tenörlü 71 milyon 600 bin ton altın rezervi bulunuyor. Yani İliç’te 1 ton toprağın içinde 1,7 gram altın bulunuyor. Ancak MTA’nın bir başka raporunda toplam rezerv 100 ton olarak veriliyor.
Madenden yılda 6,2 ile 6,5 ton arasında altın çıkartıldığı belirtiliyor. Üretilen altın, 33 ton olan Türkiye üretiminin yüzde 20'sine karşılık geliyor.
SSR Mining’in Nasdaq’a verdiği 31 Aralık 2021 tarihli bilançoya göre madende o yıl 329 bin 276 ons altın üretilmiş. 2021 cirosu da 607,9 milyon dolar. Faaliyet kârı ise 201 milyon doların üzerinde.
İliç’teki madenin sahibi SSR Mining’in hisseleri çöktü
Sahanın toplam altın varlığının büyüklüğü 2 milyar 290 milyon dolar olarak hesaplanıyor. Şirket, 2043 sonuna kadar yaklaşık 4.3 milyon ons altının satışından 7 milyar 154 milyon dolar kazanacak. Vergi öncesi kârı da 2 milyar 729 milyon doları bulacak.
Ancak 7 milyar dolarlık altın karşılığında devlete sadece yüzde 4,93’ünü yani 353 milyon dolarlık kısmını verecek. SSR Mining’in ABD’de altın çıkarmak için devlete ödediği pay ise yüzde 8,71.
Ayrıca şirket devletten teşvik de alıyor. 2015’te aldığı yatırım teşviki 1 milyar 337 bin TL'ydi. Devlet, söz konusu teşvik kapsamında şirkete gümrük vergisi muafiyeti, yedi yıl boyunca sigorta primi işveren hisse desteği, KDV istisnası, yüzde 90 oranında vergi indirimi, KDV iadesi ve faiz desteği de verdi.
Şirket 2021’de 9 milyon 192 bin, 2022’de de 13 milyon 139 bin TL tutarında teşvikten yararlandı. 2021’de 743 milyon 491, 2022’de de 257 milyon 88 bin TL tutarında kurumlar vergisi indirimi aldı.
İstanbul'da Çalık Holding önünde eylem: "İliç ölüm madeni kapatılsın"
Siyanür sızıntısı
Dokuz kişinin öldüğü faciadan önce maden, siyanür sızıntısıyla gündeme gelmişti. Söz konusu sızıntı Haziran 2022’de yaşandı. Madenin yığın liç sahasına (kaymanın yaşandığı alan) siyanür içerikli solüsyon taşıyan boru hattında oldu. Valiliğin olaydan sonra yaptığı bilgilendirmeye göre 20 metreküp solüsyon Fırat Nehri'ne karışmıştı.
Ancak Valilik daha sonra "Hiçbir dereye karışma olmadığı, Fırat Havzası'na gözlemsel olarak ulaşmadığı tespit edilmiştir" diye açıklama yaptı.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı şirkete, 2872 sayılı Çevre Kanunu'na dayanarak en üst sınırdan (16 Milyon 441 Bin TL) ceza kesti.
Ancak Cumhuriyet Başsavcılığı her ne kadar "çevrenin taksirle kirletilmesi (TCK 182)" suçlamasıyla soruşturma başlattıysa da Aralık 2022’de ‘kovuşturmaya yer yok’ kararı verdi.
Olaydan üç ay sonra Anagold Madencilik, Çöpler maden alanında bakanlığın ve kamu kurumlarının belirlediği iyileştirmeleri tamamladıklarını, 22 Eylül 2022 itibariyle de gerekli izinlerin alınarak faaliyete geçtiklerini açıkladı.
İliç altın madenine karşı verilen mücadele ve uyarılar
Kapasite artışı
Anagold Madencilik, Çöpler altın Madeni için 2014 ve 2021’de kapasite artışı talebinde bulundu. Her iki talep de Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca uygun bulunarak onaylandı.
Projenin başlangıcında planlanan yığın liç alanı kapasitesi 34 milyon tondu. Bu rakam 2014’teki kapasite artışı ile 73 milyon tona, 2021’deki kapasite artışı ile de 85,3 milyon tona yükseltildi.
Söz konusu kapasite artışları sonucunda kaymanın yaşandığı yığın liç alanı her biri 8 metre yükseklikte yaklaşık 34 basamaktan oluşan toplam yüksekliği ise 250 metreyi aşan bir yüksekliğe ulaşmış durumdaydı.
İliç’in nihai tanıtım raporunda 'erozyon' ve 'heyelan' riskleri
2021’deki ikinci kapasite artırım başvurusunu Türk Mühendisler ve Mimarlar Odası (TMMOB), mahkemeye taşıdı. Erzincan İdare Mahkemesinin verdiği olumlu kararına karşı Haziran 2023’te Danıştay’a temyiz etti. Danıştay kapasite artışına verilen olumlu kararını bozmuştu.
Ancak 16 Ağustos’ta Erzincan Valiliği “Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Gerekli Değildir” kararı verince Danıştay’ın verdiği kararın önemi kalmadı. Şirket bu onayla birlikte kapasite artışına gitti.
Ayrıca ikinci kapasite artışına izin veren ismin dönemin Çevre Şehircilik Bakanı Murat Kurum olduğu ortaya çıktı. Ancak Kurum, faciadan sonra eleştiriler üzerine açıklama yaparak bakanlığın çevresel etkileri denetlediğini, kapasite artışı kararını veremediğini, sadece kapasite artışının çevreye etkisini ölçtüklerini söyleyecekti.
İliç'te kapasite artış onayını onaylayan isim Murat Kurum
Facia ve sonrasında yaşananlar
Liç yığınındaki kayma 13 Şubat saat 14.28’de yaşandı. Dokuz işçi liç yığını altında kaldı. O gün gazetecilere konuşan maden işçileri liç yığınındaki çatlakları amirlerine bildirdiklerini ama önlem alınmadığını söyleyeceklerdi. Ayrıca yaşananlarda hem mühendislik hatası hem ihmal olduğunu savunacaklardı.
17 Şubat’ta Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı madenin çevre izinlerini ve lisansını iptal etti. Siyanür sızıntısı iddiaları ise kesin bir dille yalanlandı. Ayrıca bakanlık yığını kaldırmak için 400 bin kamyona ihtiyaç olduğunu söyledi.
Aynı gün ocağı işleten şirkette yönetici ile idareci pozisyonunda çalışan baş mühendis Murat B., mühendis Şenol D., vardiya amiri Soysal D., saha sorumlusu Abdülkadir C., saha yetkilisi Hüseyin Ü. ile işveren vekili Kanadalı Jain R. G. 'taksirle ölüme ve yaralanmaya neden olma' suçlamasıyla tutuklandı. İki gün sonra gözaltına alınan Anagold Madencilik Türkiye Müdürü ve Anagold Yönetim Kurulu Başkanı Cengiz D. ise serbest bırakıldı.
Cengiz D. ifadesinde, alanda oluşan çatlaklarla ilgili kendisine gönderilen uyarı e-postasını üç gün sonra gördüğünü iddia etti. 6 Şubat 2024’te şirketin yönetim kurulu başkanı olarak göreve başladığını söyleyen Cengiz D., kendisinin yığın liç sahasından sorumlu olmadığını, finansal yapı ile ilgili işlemlerden yükümlü olduğunu ileri sürdü.
2 Mart’ta da madende idareci pozisyonunda çalışan mühendis iki mühendis daha tutuklandı.
bianet’e konuşan Erzincan Cumhuriyet Başsavcısı olduğu dönemde İliç Altın Madeni soruşturması açan İlhan Cihaner, "Etkin bir soruşturma yapılmadı, orada büyük bir kaza yaşandığı halde tekrar çalışma izni verildi. Sürekli alanını genişletiyor ve tüm Türkiye de maalesef seyrediyor" diyecekti.
İLİÇ ALTIN MADEN SAHASINDA ÇÖKME
İlhan Cihaner: Devlet tüm kurumlarıyla bu yağmacı sistemin arkasında duruyor
Meclis Araştırma Komisyonu 64 günde kurulabildi
Faciayı araştırmak için 14 Şubat’ta TBMM Genel Kurulu’nda “Erzincan’ın İliç İlçesindeki Bir Altın Madeninde Meydana Gelen Kazanın Tüm Yönleriyle Araştırılması ve Benzer Kazaların Önlenmesine Yönelik Tedbirlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu” kurulması kararlaştırıldı.
Üç ay görev süresi olan komisyona üye seçimi ancak 17 Nisan’da yapıldı. 10 AKP’li, 5 CHP’li, 2 DEM Parti’li, 2 MHP’li, 2 İYİ Parti’li ve 1 Saadet Parti’li üye seçildi.
Meclis araştırma komisyonu üyeleri faciadan tam 80 gün sora İliç’e gitti. Komisyon Başkanı ve AKP Antalya Milletvekili Atay Uslu, yapılacak incelemelerin ardından faciayla ilgili bir rapor hazırlayacaklarını söyledi.
Komisyon üyelerinden CHP Adana Milletvekili Müzeyyen Şevkin ve CHP Zonguldak Milletvekili Deniz Yavuzyılmaz ise maden sahasının yığın liç kısmında aşırı yükleme yapıldığını söyledi. Yavuzyılmaz, liç yığınının büyüklüğünü “Dünyanın en yüksek liç sahası” diye nitelendirdi.
Meclis Araştırma Komisyonu, İliç’te incelemelere başladı
Bilirkişi raporu
Bilirkişi raporu ise faciadan 102 gün sonra geldi. Soruşturma dosyasına giren 262 sayfalık bilirkişi raporu hazırlayan heyet 07 Ekim 2021 tarih ve 6421 kayıt sıra numaralı Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) ‘olumlu kararı’ veren yetkililerin asli kusurlu olduğunu tespit etti.
Ayrıca bilirkişi raporunda;
- SSR Mining Global Projeler Başkan Yardımcısı John H.
- Anagold Madencilik Türkiye Müdürü ve Yönetim Kurulu Başkanı Cengiz Yalçın D.
- Anagold Operasyon Başkan Yardımcısı Iain Ronald G.
- Anagold Sürdürülebilir Yatırım Projeleri Müdürü Shaun S.
- Anagold Kıdemli Geoteknik Mühendisi Ali Rıza K.
- Anagold Maden Operasyon Şefi Fuat Y.
- Anagold İSG Müdürü Selçuk Ç.
- INR Proje Koordinatörü Ömer A.
- Anagold Operasyon Direktörü Kenan Ö.
- GRE Tasarım Mühendisi Luis Q.
- GRE Tasarım Mühendisi Vinh L.
- GRE Kontrol Mühendisi Kevin G.
- Anagold Delme Patlatma Mühendisi Muhammed K. asli kusurlu sayıldı.
Rapora göre madende çeşitli düzeylerde çalışan 26 kişi de tali kusurlu.
İliç'te bilirkişi raporu tamamlandı
Bilirkişi heyeti, raporda olayın ‘iş kazası’ olduğunu belirtti. Facianın meydana gelmesinde proje yönetim mekanizmasının doğru ve işler şekilde kurulmamış olmasını, kapasite artışına gidilmesini ve hazırlanan projelerde hataların bulunmasını gerekçe gösterdi.
2021’de hazırlanan ÇED Raporu için “Bazı kirletici parametrelerin sınır değerlerinin üzerinde olmasına rağmen ÇED izni verildiği görülmektedir” dedi.
Heyet, işletme aşamasında proje tasarım kriterlerinin yeterince takip edilmediğini, Faz 5 inşaatı sırasında yapılan patlatmaların yığın liçine olası hasar risklerinin belirlenmediğini, uyarı sistemlerinin yetersiz olduğunu ve bunların faciaya yol açtığını tespit etti.
Ayrıca faciadan önce oluşan çatlakların etkin bir şekilde yönetilmediği, olayın çevre kirliliğine sebep olduğu, Maden ve Çevre Kanunu kapsamındaki yükümlüklerin yerine getirilmediği raporda yer aldı.
Kaç kişi tutuklandı?
Bilirkişi raporu sonrasında İSG Müdürü Selçuk Ç., Maden Operasyon Şefi Fuat Y., Proje Koordinatörü Ömer A. ve Delme Patlatma Mühendisi Muhammed K ile şirketin Sürdürülebilir Yatırım Projeleri Müdürü Shaun S. tutuklandı.
Soruşturma kapsamında 17 Şubat'ta 6 kişi, 2 Mart'ta 2 kişi, 20 Mart'ta 1 kişi, 24 Mayıs'ta 4 kişi, 28 Mayıs'ta 1 kişi olmak üzere toplam tutuklu sayısı 14'e yükseldi.
"ASLİ KUSURLULAR" TUTUKLANIYOR
İliç "Bilirkişi Raporu"nda suçlananlardan 4’ü tutuklandı
(HA)