İnsan Hakları Derneği (İHD), aralarında tutuklu-hükümlü yakınları, yazar-gazeteci, hekim, hukukçu, mimar-mühendis ve akademisyenlerin de yer aldığı çeşitli meslek gruplarına mensup 98 insan hakları savunucusu tarafından 17 Temmuz 1986'da kuruldu.
Kurucular, 12 Eylül 1980’de yapılan askeri darbenin ardından siyasi parti, dernek ve sendikaların kapatılması, başta Anayasa olmak üzere temel hak ve özgürlüklerle ilgili yasaların iptal edilmesi, toplum üzerindeki baskıcı-otoriter uygulamaların yoğunlaşması ve gözaltında ve hapishanelerde işkence ve kötü muamelelerin had safhaya ulaşması nedeniyle oluşan ağır tahribatın giderilmesine ve toplumun duyarlı olmasına katkıda bulunmak fikriyle harekete geçti.
Mücadelesiyle bir okul işlevi gördü
Derneğin kuruluş amacı “insan hak ve özgürlükleri konusunda çalışmalar yapmak” şeklinde formüle edildi ve bu ifade İHD tüzüğünde de yer aldı.
İHD'nin 37. yıl bildirisinde, "İnsan Hakları Derneği, kurulduğu tarihten itibaren, resmi ideolojiye ve resmi politikaya karşı mücadele etmeyi kendisine görev bildi. Türkiye’de yerleşik resmi ideolojinin, kırmızı çizgilerini oluşturan Kürt sorunu, Ermeni Soykırımı, Kıbrıs’taki askeri varlık gibi konularda birçok kesimden farklı olan düşüncelerini korkusuzca dile getirdi ve dile getirmeye devam ediyor" denildi.
Bildiride, "İnsan Hakları Derneği, aynı zamanda 12 Eylül askeri darbesi sonrası kurulan ilk sivil toplum örgütüdür. Bu yönüyle de demokratikleşme ve sivilleşme açısından önemli bir yere sahiptir" ifadeleri yer aldı.
Mücadelesiyle bir okul işlevi gören İHD’nin yönetici ve aktivistleri, bu amaçla yıllar içinde, ülkedeki ve dünyadaki insan hakları ile ilgili uygulamaları izleyerek bilimsel incelemeler ve araştırmalar yaptı. Bu alana ilişkin tespitlerini raporlar yayınlayarak, dünya ve Türkiye kamuoyunu bilgilendirdi.
DGM'lerden Galatasaray Meydanı'na...
İnsan hakları savunucuları, hak ihlallerinin meydana geldiği mahalleler ve köylerde bulundu ve hak ihlaline uğrayan kişi ve kurumların başvuru ve şikayetlerini ilgili mercilerin ve kamuoyunun bilgisine sundu.
Bireylere insan hakları bilinci aşılamaya yönelik açık oturumlar, konferanslar, seminerler, paneller ve sempozyumlar gerçekleştirdi. Kuruluşundan günümüze dek çeşitli dönemlerde, genel af, ölüm cezası, savaş karşıtlığı, barış, Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM), düşünce özgürlüğü, gözaltında kaybetmeler, faili meçhul cinayetler, işkence ve kötü muamele, hapishaneler, LGBTİ+ hakları, çalışma yaşamı gibi alanlarda ülke çapında kampanyalar düzenledi.
Türkiye'nin En Uzun Eylemi: Cumartesi Anneleri/İnsanları'nın 600 Haftası
Cumartesi Anneleri/İnsanları, 27 Mayıs 1995'te ilk oturma eylemini Galatasaray Meydanı'nda yaptığı günden beri İHD, kayıp yakınlarının eylemine her hafta öncülük etti. Derneğin 37. yıl bildirisinde, "Coğrafyamızda, yerleşik devlet politikası nedeniyle ifade özgürlüğü alanındaki büyük hak ihlalleri örgütlenme özgürlüğü alanında da devam ediyor. Bu coğrafyanın, en meşru kabul edilen sivil itaatsizlik eylemi olan Cumartesi Anneleri’ne yönelik devlet saldırısı herkesin gözü önünde gerçekleşiyor" diye belirtildi.
23 üye ve yöneticisi katledildi
İHD yönetici ve üyeleri, bir yanda insan hak ve özgürlüklerini savunurken, diğer yanda devletin ve hakları ihlal eden kesimlerin baskılarına maruz kaldı. Yıllar içinde 23 üye ve yöneticisi faili meçhul cinayetler sonucu yaşamını yitirirken, yüzlerce üyesi de yaralandı.
1998 ve 2002 yıllarında, dönemin genel başkanları, derneğin genel merkezinde, silahlı ve fiziksel saldırıya maruz kaldı. Derneğin yüzlerce yönetici ve üyesi, insan hakları alanındaki faaliyetlerinden dolayı yargılandı, hapis ve para cezalarına çarptırıldı.
İHD, dünyanın birçok ülkesindeki insan hakları örgütleriyle iletişim halinde ortak çalışmalar yürüttü ve yürütmeye devam ediyor. Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu’nun (FİDH) ve Avrupa-Akdeniz İnsan Hakları Ağı’nın (EMHRN) üyesi olan İHD; İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı’nın kurucuları arasında yer alır.
İHD'yi kuran 98 hak savunucusu
İHD, aşağıdaki isimler tarafından kuruldu:
Adnan Çelik, Ahmet Abakay, Ahmet Bozkurt Çağlar, Ahmet H. Kırım, Ahmet Tahtakılıç, Akın Birdal, Ali Aydemir, Ali Bozkurt, Ali Özpolat, Ali Sirmen, Arslan Başer Kafaoğlu, Aydın Aybay, Aydın Erdoğan, Aykut Başçıl, Ayşe Sirmen, Aziz Nesin, Bekir Doğanay, Cahit Talas, Cevat Geray, Didar Şensoy, Emil Galip Sandalcı, Erbil Tuşalp, Ercümennt Tahiroğlu, F. Adalet Sümer, Fatma Çakır, Fatma Ümit Sezer, Fevzi Bahattin Argun, Filiz Karakuş, Gencay Gürsoy, Gülizar Çağlayan, Gülten Akın, Güngör Aydın, H. Alpay Kabacalı, Haldun Özen, Halit Çelenk, Haluk Bahri Gerger, Hamdi Konur, Handan Koç, Hıdır Göktaş, Hikmet Koçak, Hüseyin Ekinci, Hüsnü Öndül, Işıl Özgentürk, İbrahim Açan, İbrahim Saydan, İbrahim Tezan, İbrahim Yetkin, İsmail Sami Çakmak, İsmet Özdal Demirdöven, İsmet Pekdemir, İzzet Eray, Jülide Gülizar, Kazım Bayraktar, Kemal İ. Keleşoğlu, Leman Fırtına, M. Emin Değer, M. Nuri Karacan, M. Oktay Akıncı, M. Suphi Gürsoytrak, M. Yücel Akıncı, Mahmut Tali Öngören, Mehdi Bektaş, Mehmet Ali Aybar, Melahat Sarptunalı, Mihriban Kırdök, Murat Kadri Belge, Müşerref Toper, Nebi Barlas, Neriman Deniz, Nevzat Helvacı, Niyazi Ağırnaslı, Nurkut İnan, Nusret Fişek, O. Merih Sezen, Osman Ergin, Osman Öge, Perihan Akçam, Ragıp Zarakolu, Recep Cüre, Rona Aybay, S. Özcan Öktem, Sacide Çekmeci, Sadık Gürbüz, Sennur F. Çelik, Serap Yakut, Şaziment Şulekoğlu, Şirin Tekeli, Şükran Akın, Şükran Ketenci, Tahsin Şulekoğlu, Vahide Açan, Vecihi Timuroğlu, Veli Devecioğlu, Yavuz Önen, Yücel Sayman, Z. Ayla Akbal, Zarif Sel ve Zeki Tavşancıl.
(NT)
