Türkiye'de Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Doğu Anadolu
Türkiye'de son günlerde gündemi fazlasıyla meşgul eden "açılım" tartışmalarında en çok dile getirilen ve ele alınan konulardan biri, hiç kuşkusuz, Türkiye'deki bölgelerarası gelişmişlik farkları ve bu farkların nasıl giderilebileceği meselesi. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki sosyo-ekonomik sorunların kalıcı bir biçimde çözümlenmesini ve çözülmesini gerektiren bu meselenin önemi nedeniyle, bu hafta sadece tek bir eseri, konuyu çok boyutlu bir biçimde inceleyen "Türkiye'de Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Doğu Anadolu" başlıklı kitabı tanıtacağız.
Türkiye'nin çeşitli yerlerinde mülki idarecilik yapmış olan ve halen akademisyen olarak çalışan Sait Aşgın'ın kaleminden çıkan eser, Türkiye'nin en önemli sorunlarından birini ele alıyor.
Bölgelerarası gelişmişlik farklarının sebeplerine, sonuçlarına ve muhtemel çözüm yollarına odaklanan eserin anabölüm başlıkları şöyle:
I. Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları Meselesi
II. Doğu Anadolu'nun Coğrafyası ve XX. Yüzyıla Kadar Tarihi
III. Cumhuriyetin İlk Yılları (1923-1938)
IV. İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı Dönemi
V. Adnan Menderes Hükümetleri Dönemi
VI. 1961 Anayasası Dönemi
VII. 1980'den Günümüze (1980-2008)
Görüldüğü gibi yazar, meseleyi belli bir tarihsel perspektif üzerinden ve belli sorunsallar etrafında ele almaya çalışmış. Bu bölümler altında incelenen sorunsallara ilişkin dikkat çekici bazı altbaşlıklarsa şöyle:
- Dünyada Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Sebepleri
- Genç Türkiye Cumhuriyeti'nin Devraldığı Miras ve Ülkenin Genel Durumu
- Bölgesel Kalkınma Çabalarını Engelleyen Faktörler
- DP İktidarında Doğu Anadolu
- AB Üyelik Sürecinde Türkiye'nin Bölgesel Kalkınma Politikaları
Bu bağlamda, meselenin yalnızca Türkiye için değil, ama tüm dünya için de önemli bir sorun teşkil ettiğini açıkça ortaya koyan "Dünyada Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Sebepleri" başlıklı kısım özellikle dikkat çekiyor. Bu kısımdan hemen sonra gelen ve "Diğer ülkelerde Bölgelerarası Gelişmişlik Farklarını Giderme Çabaları" başlığını taşıyan kısımdaysa, Türkiye'nin konuyla ilgili muhtemel çözüm arayışlarına ışık tutabilecek bilgiler veriliyor. Bu kısımda, beş ülkenin konuyla ilgili çözüm deneyimleri şu başlıklar altında kısaca değerlendiriliyor :
1- ABD'de Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları
2- Japonya'da Hokkaido Uygulaması
3- İtalya'da Kuzey-Güney Farkları
4- İngiltere'nin Bölgesel Kalkınma Deneyimi
5- Fransa'da Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları
Çeşitli tablolara yer verilen kitapta, Türkiye'deki illerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasını (2003) gösteren önemli bir tablo da bulunuyor. Buna göre, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yer alan illerden hiçbiri bu sıralamada ilk 19'a giremezken (Gaziantep 20. sırada), 81 il arasında Diyarbakır ancak 63. sırada kendine yer buluyor. Listenin son 10 sırasındaysa Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki iller yer alıyor: Mardin, Siirt, Ardahan, Van, Bingöl, Hakkari, Şırnak, Bitlis, Ağrı, Muş.
Bir sonuç kısmı ve zengin bir kaynakça da içeren kitapta, "İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması" başlıklı önemli bir ek de bulunuyor. Bu ek incelendiğinde, sıralamaya dahil edilen toplam 872 ilçe arasında son 28 ilçenin yine Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yer aldığı ve bu bölgelerde bulunan hiçbir ilçenin sıralamada ilk 36'ya giremediği açıkça görülebiliyor. Malatya-Merkez 37. sıradan, Erzurum-Merkez 41. sıradan listeye giriyor. Diyarbakır-Merkez ise kendine ancak 70. sırada yer bulabiliyor (Kırklareli-Lüleburgaz'dan, Ankara-Kazan'dan, Bilecik-Bozüyük'ten, Çorum-Merkez'den ve hatta Isparta-Uluborlu'dan bile geride!). Listenin son üç sırasındaysa şu ilçeler bulunuyor: Van-Çaldıran, Bitlis-Mutki, Van-Bahçesaray.
Kitabın son bölümünde yer alan "AB Üyelik Sürecinde Türkiye'nin Bölgesel Kalkınma Politikaları" kısım, ayrıca önem taşıyan değerlendirmeler içeriyor. Türkiye'nin yöneldiği AB süreci bağlamında, bu konuda yapılması gerekenleri yazarın kaleminden okuyalım:
" - Bölgesel kalkınmanın 'gerekli' ve 'yeterli' şartları birlikte sağlanmalıdır. Bunun için, az gelişmiş bölgelerin ekonomik ve sosyal cazibesini artırmaya yönelik ulaşım, iletişim, enerji, çevre, vb. altyapı yatırımların (...) sağlanması gerekmektedir. Bunların yanı sıra, kapasite geliştirme, iş kültürü, iyi yönetim, eğitim, sosyal doku konularındaki iyileştirmeler şarttır.
- Bilgiye dayalı ekonominin temeli olan araştırma-geliştirme için kamu ve özel sektör yönlendirilmelidir. (...)
- Türkiye'de geliştirilmesi gereken bir diğer husus da, iş dünyası ile üniversiteler ve araştırma kuruluşları arasındaki fonksiyonel işbirliğidir.
- Öte yandan, (...) sosyal sermayenin geliştirilmesi, bölgesel aktörlerin içselleştirilerek yerel aktörlerin katılımının ve yerel potansiyelin kullanımının sağlanması önemlidir.
- Kırsal alanda tarımsal yapının modernize edilmesi, buralardaki hayat kalitesinin yükseltilmesi, klasik bir metot yerine her bölgenin sosyoekonomik ve kültürel yapısına uygun politikaların uygulanması gerekir. (...)"
Dolayısıyla, bu önerilerden anlaşılabileceği gibi, sorunun çözümü, birkaç yüzeysel "paket açmak"la karşılanamayacak kadar kapsamlı sosyo-ekonomik politika tercihlerinde yatıyor.
Öte yandan, Türkiye'deki bölgelerarası gelişmişlik farklarının bir anda kapatılması elbette mümkün değil. Çözümün uzun soluklu bir süreç olduğunu ve kalıcı bir çözüme ancak bütünsel ve çok boyutlu yaklaşımlarla ulaşılabileceğini unutmamak gerekiyor; ancak bu süreci bir şekilde başlatmak ve bu sefer sağlam temeller üzerinde sürdürmek kaçınılmaz bir zorunluluk. Tam da bu nedenle, kitabın faydalı olabileceği açık.
Özetle, "Türkiye'de Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Doğu Anadolu", bugünlerde özellikle okunması gereken, dikkat çekici bir çalışma.(ECG/EÜ)
Türkiye'de Bölgelerarası Gelişmişlik Farkları ve Doğu Anadolu, Sait Aşgın, İmaj Yay., 2009, 260 sf.
