Maske

Şu günlerde zorunlu olarak taktığımız tıbbi maskeler, hastalıkların toplumsal boyuta yükselmesiyle sağlık alanında kullanılmaya başlandı.

Dünyanın her yerinde ortak bir hafızaya sahip maskeler; inanç ritüellerinde, çeşitli tiyatral geleneklerde, dış etkenlerden korunmada, kılık değiştirme ya da kimliğin gizlemesi amacıyla kullanılmakta.

Paleolitik döneme ait mağara çizimlerine göre maskenin, düşündüğümüzden daha eski bir geçmişi var. Fakat yapılışında deri, bitkisel veya ahşap gibi organik malzemeler kullanıldığı için günümüze ulaşmadığı düşünülüyor.

Şimdilik 9 bin yıllık ömürleriyle bilinen en eski maskeler Paris/Musée Bible et Terre Sainte ve Kudüs/İsrail Müzesi’nde sergileniyor.

Maske= Persona=Vatandaş

Antik Roma'da persona kelimesi hem 'maske' anlamına geliyordu hem de tam Roma vatandaşlığına sahip bireyi ifade ediyordu. Roma vatandaşları, aile tapınaklarında saklanan atalarına ait balmumundan yapılma ölüm maskelerini, cenaze törenleri gibi geçiş ayinlerinde takarlardı.

Bu cenazelerde profesyonel aktörlerin de bir ritüel nesnesi olarak ataların anılarını canlandırmak için takması ile maskenin tiyatrodaki rolü arasında bağlantı kurulmuş oldu.

(g.1.: Theatrical masks of Tragedy and Comedy. Mosaic, Roman mosaic, 2nd century AD)

Batı Afrika'da -halen- maskelerin doğaüstü güçlerle iletişimde arabulucu işlevi olduğuna inanılıyor. Bu maskeler eğitimlerini tamamlamış ustalar tarafından oyulmakta.

Aile içinde nesiller boyunca aktarılan maske oyma geleneği, zanaatkarlığın yanında manevi ve sosyal bilgiyi sembolleştirmesi yönüyle, kabile toplumunda saygın bir konuma sahip. Maskeler kadınları temsil etmesine rağmen, onları sadece erkekler takıyor. Kadın güzelliğinin sergilendiği önemli örneklerden biri Idia'nın Benin Maskesidir. İroniktir ki bir Benin kralı, annesinin anısına yaptırıldığı maskeyi, annesini onurlandırmak için özel törenlerde kalçasına takardı.

Komedi ve Trajedi zıtlığı, Hristiyan tezlerin sembolü

Avrupa’da genellikle doğaüstü güçleri ya da tanrıları sembolize etmek için kullanılıyordu. Hıristiyanlığın ortaya çıkışıyla bu anlamını neredeyse tamamen yitirdi. Tek tanrılı dinlerin gelişmesi ile üretilen eski tanrıları lanetleyen tezler, maskeyi dini bir sembol değil tiyatral temsiller için kullanılır hale getirdi. Tiyatro içerisinde yer almaya devam eden din, Ortaçağ Avrupasında -alegorik yaratıkların canlandırdığı oyunlarda- Tanrı'yı temsil eden oyuncu, sıklıkla altın veya yaldızlı bir maske takardı. Yan yana yerleştirilmiş “Komedi ve Trajedi” maskelerinin görüntüsü, sahne sanatlarının ve özellikle tiyatronun sembolü haline geldi. Genellikle festivallerde kullanılan maske, grotesk bir anlayışla 'çirkin' veya 'zalim' olana karşı, 'iyi' veya “idealize edilmiş güzel” gibi iki zıt kutup kurgulanmış. 15. yüzyılda Roma ve Venedik’te kasaba ve şehirleri canlandırmak için geliştikleri festivallere konu olmuş. Bu maskelerden en ünlüsü Commedia dell'arte'den esinlenerek tasarlanan Venedik maskeleri. Bugün halen devam eden gelenekte, Venedik maskeleri büyük ilgi görüyor.

Amerika'da Gerilla tiyatrosu ve Dans maskeleri

Amerika'da gelişimi çok daha yavaş olan maske geleneği,1950’lerin sonlarına doğru “Gerilla Tiyatrosu” hareketi ile yaygınlaştı. Gerilla tiyatrosu kavramı, ilk olarak 1959 yılında kurulan San Francisco Mime Troupe (SFMT) topluluğunun yazarlarından Peter Berg tarafından kullanıldı. Marksist bir kadroyla yola çıkan topluluk, sosyal değişime katkı sunmayı ve estetik araçları kullanarak devrime öncülük etmeyi hedeflediler.

Modern dans, modern mim, Commedia dell'arte ve Brecht'ten etkilenen bu tür gruplar maskeleri, müziği ve kuklacılığı bir araya getirerek politik tiyatro yapmak için sokaklara çıktılar. Amerikan Tiyatrosu'nda maske, dans performanslarında da kullanılır ve tiyatrodaki kadar karşıtlık üzerinden tasarlanmazdı. Dans maskeleri Nazi rejiminden kaçmak için Amerika'ya göç eden Mary Wigman gibi dansçı/koreograflar aracılığıyla yaygınlaştı.

art-izan.org/

İslam ülkelerinin ve ilişki kurdukları uygarlıkların gelişmiş bir tiyatrolarının olmaması, Yunan dramını tanımamış olmaları, maske geleneğinin gelişmesini engellemiş.

En büyük nedeni, İslâm inancının “Tanrı’nın eşsiz ve tek oluşu” temel ilkesi; tanrının tasvirine, benzetilmesine ya da canlandırılmasını barındıran sanat kollarının gelişmesini engellemektedir. Kur’anda herhangi bir yasaklama olmasa da çeşitli hadisler de ve yorumlarda yer almaktadır. Kadın ve erkeğin bir arada bulunmalarına karşı konulan sınırlamaların da payı var. Türk toplumlarında da benzer bir tavırla tiyatro ve ritüeller de maskenin gelişmediğini görebiliyoruz.

Veba doktoru ve gagalı maskeleri

Tıbbi amaçlı maske kullanımının hastaneler dışında kullanımında endüstrileşme ile birlikte kent nüfuslarındaki artış etkili oldu. 17. yüzyıl veba salgını sırasında Avrupalı doktorlar, hastalıklardan kurtulmak için gagalı maskeler, deri eldivenler ve uzun paltolar giyerlerdi.

Gaga maskeli veba kostümü, aralarında Kral Louis XIII ve Marie de Médici’nin oğlu Gaston d’Orléans de bulunduğu Avrupa kraliyetinin tıbbi ihtiyacını karşılayan bir doktor olan Charles de Lorme’ ye atfediliyor.

Doktor Lorme’ nin anlatımıyla bu kostüm, “kokulu balmumu ile kaplı bir ceket, botlara bağlanmış pantolonlar, keçi derisinden yapılmış bir şapka ve eldiven ve gagaya benzeyen maske, gözlük, yardımcı bir sopa/asadan” oluşuyordu. Lorme’e göre veba doktorları, hava, burun deliklerine ve akciğerlerine gelmeden önce maskenin gaga kısmına elli beşten fazla bitki ve toz karışım ile doldurup korunmak için yeterli zaman yarattıklarını düşündüler. Sonuçlar gösteriyor ki maskeleri, kıyafetleri ve yöntemleri hastalığa karşı gerçek bir koruma sağlamadı. Gagalı maskeleri ile veba doktoru kostümü İtalyan commedia dell’arte ve karnaval kutlamalarında giyilerek popülerliğini koruyor.

arkeofili.com

Spor müsabakalarında veya profesyonel yaşamlarında kullanılan koruyucu maskeler, genellikle kişileri darbelerden korumak için takılıyor ve faydacı bir fonksiyona da sahipti. Roma gladyatör turnuvalarından Japon samuraylara, askerlerden sporculara geniş bir kullanıcı kitlesi vardı. Karşılaşmaların yanı sıra 16. yüzyılda Visard/ Vizör maskeler güneş yanığından korunmak için kadınlar tarafından giyildi.

“Bu maskenin altında bir fikir var; ve fikirlere kurşun işlemez!”

Tüm bu anlamlarının da dışında maske kılık değiştirme ya da kimliğini gizlemek için kullanılan aksesuarlar haline de kullanıyorlar. Kanundışıların yüzlerini, dolayısıyla kimliklerini kurbanlarından ve kolluk kuvvetlerinden gizlemenin bir yolu olarak seçerken, bazı mahkeme salonlarında sanığın tanınmaması için başvurulan bir yöntemdir. Bu yöntem protestolarda eşarp ya da bandanalarla protestocuların gizlenme ve korunma yolu olarak kullanılmakta. İsmini Birleşik Krallığın her 5 Kasım'da kutlanan yıllık bir anma törenindenalan Guy Fawkes maskelerini şu sıralar; Anonymous grubunun protestolarında, kullanmakta. Daha meşhur bir örneği de V for Vendetta filminden bilinmekte.

https://bianet.org/bianet/diger/151005-v-for-5-kasim

“Konuşan Mask” sergisinde toplum figürleri

İranlı Kürt sanatçı Beyan Behramî’nin Mart 2020’de “Konuşan Mask” adlı sergisi Diyarbakır’da sergilendi. Sergide, 12 maske bulunuyordu. Her maskenin ayrı bir hikayeyi yansıttığını dile getiren Beyan Behramî, barış annesi, ülke, doğa katliamı, aşk, umut, cezaevi, barış, gökyüzü, Newroz ve savaşçı kadın figürlerini maskeyle topluma gösteriyor. Berhamî, yumurta kartonlarını kaynatarak, mısır unu ve tutkalla karıştırarak elde ettiği maskelerde en çok beyaz tülbentli annelerin ve kadınların mücadelesine yer vermiş.

Foto: MA

Kürt cemedaninden covid maskesine

Kürt kültürünün önemli motiflerinden biri cemedaniler soğuktan, sıcaktan ve tozdan korunmak için, çoğu zaman da tamamlayıcı kültürel bir kıyafet olarak kullanılmış. Erbil’de bir terzi, cemedanileri corona virüsten korunmak için maskelere dönüştürüyor. Kürtlerin Siyah-beyaz ve kırmızı-beyaz renkleri olan cemedaniler,salgın sürecinde kazandığı bu yeni forma yoğun ilgi var.

Fotograf: Kurdistan24

Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı ABD'nin Nashville kentinde, Belediye Başkanı John Cooper coronavirüs ile ilgili düzenlediği basın toplantısına Kürdistan bayraklı maske ile çıktı.