Haklar ve politikalar bağlamında “ağırlaştırılmış müebbet”
Sosyal hizmet uzmanlarının hapishanelerdeki temel görevi mahpusların hükümlülük ve tutukluluk süreçleri boyunca hem hapishane içindeki hem de hapishane dışıyla iletişimlerinde psikolojik ve sosyal iyilik hallerini desteklemek. Mahpusların hapishanede bulundukları süreçte hukuki, psikolojik, sevk taleplerine ilişkin işlemleri gerçekleştirmenin yanı sıra hapishane içerisinde hapishane personelleri, infaz koruma memurları ve diğer mahpuslarla iletişimlerinde yaşadıkları sorunlar ve hak ihlalleriyle de ilgilenirler.
10 ARALIK İNSAN HAKLARI GÜNÜ
“En ağır” ceza: Ağırlaştırılmış müebbet ne demek?
Sosyal hizmet mesleği mikro, mezzo ve makro düzeyde çalışmaları içerir. Mahpusların hapishane içerisindeki bireysel durumlarıyla ilgilenmelerinin yanı sıra bu durumların tek başına bireysel sebeplerle ilgili olmadığının bilincinde olan sosyal hizmet uzmanları; mahpusların aile ve dışarıdaki çevreleriyle olan ilişkileriyle de ilgilenirler. Aynı zamanda hapishane personellerine ve topluma yönelik bilinçlendirme çalışmaları da sorumluluk alanlarındandır.
5375 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanması Hakkında Kanun’a göre infazın temel amacı şu şekilde açıklanır: “Ceza ve güvenlik tedbirlerinin infazı ile ulaşılmak istenilen temel amaç, öncelikle genel ve özel önlemeyi sağlamak; bu maksatla hükümlünün yeniden suç işlemesini engelleyici etkenleri güçlendirmek, toplumu suça karşı; hükümlünün yeniden sosyalleşmesini teşvik etmek, üretken ve kanunlara, nizamlara ve toplumsal kurallara saygılı, sorumluluk taşıyan bir yaşam biçimine uyumunu kolaylaştırmaktır.”
Hapishanedeki sorunların temel kaynağının politikalar temelli olması nedeniyle sosyal hizmet uzmanları makro düzeyde politika temelli izleme çalışmaları yapabilir, politika önerilerinde bulunabilirler.
Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslar infaz rejiminin yarattığı özel gereksinimlerden dolayı sosyal hizmet faaliyetlerinin temel yararlanıcılarından biri olmalıdır.
Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslar ve sosyal hizmetin bağlayıcılığını düşündüğümüzde ilk akla gelen, tecridin mahpus üzerindeki biyo-psiko-sosyal etkileri olmaktadır.
“Ağırlaştırılmış müebbet” mahpusun sağlığını nasıl etkiliyor?
Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslara yönelik mevzuat kaynaklı sorunların, kişilerin sosyalleşme ve dışarısı ile iletişimlerini olumsuz etkilediğini gözlemliyoruz.
Avrupa Konseyi İşkenceyi ve İnsanlık Dışı veya Onur Kırıcı Muamele veya Cezalandırmayı Önleme Komitesi (CPT), tek başına kapatılmayı bir mahpusun diğer mahpuslardan ayrı tutulması olarak tanımlar ve uygulamanın farklı türlerini inceler. Mahkeme kararına dayalı tek başına kapatılmanın kişiye özgü ve gerçek bir risk bulunması halinde uygulanabilir kabul edilebileceğini belirtir.
Öte yandan hapis cezasına içkin tek başına kapatılmanın hiçbir biçimde uygulanmaması gerektiği görüşünde olduğunu vurgular. CPT, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası infaz rejiminin tek başına kapatılma niteliğinde olduğunu tespit etmiştir. Ayrıca, cezanın temelden kusurlu olduğunu belirterek ağırlaştırılmış müebbet mahpuslara uygulanan politikaları gözden geçirmeye ve ilgili Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararı ışığında yasal değişiklik yapmaya ilişkin tavsiyede bulunmuştur.
Ağırlaştırılmış müebbet cezasını infaz eden mahpuslar diğer mahpuslardan farklı olarak çalışma imkânı yaratan iş kollarına dâhil olamazlar ve kendilerine izin verilmediğinden diğer mahpuslardan farklı olarak yakınlarının cenazelerine katılamazlar. Bunun yanında ağırlaştırılmış müebbet ceza infazına hiçbir şekilde ara verilmez. Dolayısıyla bu durumların mahpusların psiko sosyal iyilik hallerine olumsuz etki ettiğini söyleyebiliriz.
Hapishanelerin şehir merkezlerinden uzak konumlanması, mahpusların ailelerinin ikamet ettikleri şehirlerden uzak yerlerde hapsedilmeleri; mahpusları ve ailelerini maddi ve manevi olarak olumsuz etkileir. Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslar için geçerli olan “15 günde 1 saatlik görüş izni” hakkı özellikle ekonomik durum göz önüne alındığında cezalandırma içinde cezalandırmayı doğurur. Yine telefon görüşleri ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslar için “15 günde bir 10 dakika” şeklinde gerçekleştirildiğinden ve görüntülü görüşme haklarının olmaması kişilerin aileleriyle iletişimlerini kısıtlar.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), mahpusların cezalarının nerede infaz edileceği konusunda bir seçim hakkı tanımadığını, mahpusların ailelerinden ayrı olduklarını ve ailelerinden uzak olmalarının hapis cezasının bir sonucu olduğunu, ancak, mahkûmun, ailesinin ziyaretlerini zorlaştıracak ya da imkânsız hale getirebilecek denli uzak bir bölgede barındırılmasının, aile hayatına müdahale teşkil edebileceğini belirtir. AİHM orantılılık yönünden yaptığı incelemesinde de mahpusun ailesine yakın bir kuruma transfer talebinin reddi için, cezaevlerindeki aşırı yoğunluğun meşru bir gerekçe olarak öne sürülebileceğini, ancak bu durumda dahi mahpusun görece daha yakın cezaevlerine nakli hususunun değerlendirilmesi gerektiğini belirtir. Aksi halde, yani “kişinin nispeten daha yakın bir bölgeye nakli önünde meşru bir engel yokken uzakta bulunan bir kurumda barındırılması halinde, AİHS’nin 8. maddesinin ihlali sonucu doğabileceğini” vurgular.
AĞIRLAŞTIRILMIŞ MÜEBBET HAPİS
“Devlet darağacını kaldırdı ama idamı kaldırmadı”
Tecridin sosyalleşmelerinin önünde bir engel oluşturması bir diğer unsur olarak mahpusların kendileriyle ve diğer mahpuslarla ilişkilerini gündeme getiriyor. Mahpusların sosyalleşme haklarına yönelik uygulamaların hapishane idaresinin inisiyatifine bırakılması hak ihlallerini derinleştirir.
“Tecrit ve izolasyon mekanı olan hücreler, insanın canlı olarak mezarda yaşattırılması olayı ve mekanıdır.” (1995’ten beri hapishanede - 2005’ten beri hücrede - tahliye umudu yok)
“Günde konuştuğumuz (4 saat içinde) kelimenin sayısı yirmiyi geçmiyor. Tek başına tutulma unutkanlık ve konuşmayı dahi unutturuyor. Mesela gülemiyorsun. Acını ve sevincini paylaşamıyorsun.” (1999’dan beri hapishanede - 2009’dan beri hücrede - tahliye umudu yok)
Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpusların iyi oluş halleri, günlerinin 23 saatini geçirdikleri alana ilişkin algılarıyla belirlenir. İnsani yaşam koşullarına ve hapsedilme koşullarına bakıldığında ceza içerisinde ceza uygulanıyor olması kişilere yönelik iyileştirici uygulamaların olmaması bir yana hak ihlallerini derinleştirmektedir. CPT’nin görüşüne göre, uzun süreli mahkumiyetleri bulunan hükümlülerle ilgili uygulamaların, bu etkileri olumlu ve proaktif bir şekilde telafi etmeye yönelik olması gereklidir.
CPT’ye göre, özellikle yüksek risk oluşturan mahpuslar, ağır gözetim durumlarını telafi edecek şekilde, gözetim birimlerinin sınırları içinde nispeten rahat bir programa tabi olmalı. Birimdeki diğer mahpuslarla bir araya gelebilmeli ve kendilerine faaliyetler konusunda farklı seçenekler sunulmalı. Yüksek güvenlik birimlerinde iyi bir iç ortam yaratmak için özel çaba gösterilmeli. Amaç, personel ve tutuklular arasında olumlu ilişkiler yaratmak olmalı. Bu hem birimde kalanların insanca muamele görmesine hem de etkili kontrol, emniyetin ve personel güvenliğinin sağlanmasına yarayacaktır.
Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüsü mahpuslar başta olmak üzere suç ve suçluluk algısına ilişkin de hapishane personellerinin ve infaz koruma memurlarının bilgi eksikliğinden kaynaklı hak ihlali barındıran davranış ve tutumları mevcuttur.
Bilgi eksikliği aynı zamanda toplumda da suç ve suçluluk algısı üzerinde etkili olup hapishaneye ve mahpuslara ilişkin politikaları ve uygulamaları etkiler. Sosyal hizmet uzmanlarının hapishane içinden başlayarak yapabilecekleri bilgilendirme çalışmaları, mahpusların hapishanede maruz kaldıkları hak ihlallerinin azalmasını sağlayabilir. Hapishane personelleriyle yapılacak düzenli aralıklı bilgilendirme toplantıları, afiş çalışmaları ve özellikle infaz koruma memurlarına yönelik süpervizyonlar oldukça önemli.
Hapishanede çalışan sosyal hizmet uzmanlarının sivil toplum ve belediyelerle sağlayabileceği işbirlikleri ise hem mahpus yakınlarının faydalanabileceği hem de toplumun her kesiminin yararlanabileceği sempozyumların, panellerin ve/ya mahpus yakını ailelerin bir araya gelerek buluşmalar yapabilecekleri faaliyetlerin önünün açılması açısından oldukça önemlidir. (AŞ/AS)