Aşı tereddütü ve kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi

*Fotoğraf: AA Arşiv

COVID-19 pandemisinin hepimizin hayatındaki etkileri devam ediyor. Toplumsal etkileri düşünüldüğünde akla ilk olarak ekonomi, sağlık ve eğitim alanları geliyor. Evden çalışma ile mevcut iş yükünün daha da artması, özel hayat ile iş hayatı arasındaki sınırların kalkması, kapatılmak zorunda kalınan iş yerlerinde çalışanların destek alamaması veya oldukça kısıtlı destek alabilmesi, kronik hastalığı olan kişilere verilen sağlık hizmetlerinde aksama, sağlık çalışanları başta olmak üzere pandemi sürecinde iş yükü doğrudan artan çalışanların yaşadıkları zorluklar, okul hayatının çevrimiçi sürmesi nedeniyle yaşanan sosyal zorluklar gibi çok sayıda farklı yaşam alanını ilgilendiren problemler, günümüz insanının yaşamını ciddi biçimde etkiliyor.

Her ne kadar kısıtlamalar kısmen kalkmış olsa da sosyal ilişkilerimizin pandemi öncesi biçimine dönemeyişi de bireysel etkilerin sürmesine neden oluyor.

Toplum sağlığı

Bir buçuk yıldır biriken bilimsel verileri dikkate aldığımızda, pandemiye karşı en önemli mücadele yönteminin aşı olmak, hijyen ve mesafe kurallarını uygulamak olduğunu söyleyebiliriz. Aşılanma pandeminin hem bireysel hem toplumsal etkilerini azaltacağı için gerekli. Aşı tek bir kolumuza yapılıyor ama toplum sağlığı için herkesin kolunu uzatması şart.¹

Ülkemizde 18 yaş altı gruplar için de aşılama başlamışken hala aşı olmayan/olamayan kişiler azımsanmayacak sayıda. Bu grup içinde aşı karşıtlarını bir kenara bırakacak olursak, isteseler de aşı olamayanlar ve aşı tereddütü olanlar da var. Aşı olmayı istese de aşıya ulaşamayanlar arasında en büyük grubu mülteciler, herhangi bir nedenle sosyal kaydı olmayanlar ve yoksullar oluşturuyor. Temel ihtiyaçlara, maskeye, suya, sabuna ulaşımı bile sınırlı olan bu grubun aşıyı reddetmesi değil, aşıya ulaşamaması söz konusu.

Aşı tereddütü

Aşı tereddütü olan bireylerse kendi içinde farklılıklar gösteriyor. Çevremizde aşı olmayan/olamayan tereddütlü bazı kişilerin gerekçelerini anlamaya çalıştık. "Ben zaten okulda da aşıdan korkardım/kaçardım", "Benim iğne korkum var”, “Hastalandım, iğne verdiler, yaptırmadım", "Kan görmeye dayanamıyorum" gibi nedenler sayanlar oldu. Tıpkı, “Benim kapalı yer korkum var, MR çektiremem" diyerek sağlıklarını riske atanlar olduğu gibi, aşı tereddüdü olanlar arasında da belli ki kan-enjeksiyon korkusu, daha doğrusu fobisi olanlar var.

Birleşik Krallık’ta yapılan bir çalışmada, erişkinler içinde COVID-19 aşı tereddütü olan kişilerin yaklaşık yüzde 10’unda kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi olduğu saptanmış.² Bu her on kişiden birinin, zaten var olan fobik kaygılarının aşıya da baştan mesafeli olmalarına neden olduğuna işaret ediliyor. Korkularımızın yarattığı kaygı ve kaçınma, iyilik halimizin önüne geçebiliyor ve bazı durumlarda sağlığımız için ciddi risklere yol açabiliyor. Söz konusu olan pandemi olunca, bu durum sadece bireyin değil, tüm toplumun sağlığının riske atılmasına neden olabiliyor.

Kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi

Fobi, bir nesne veya durumla ilgili, belirgin bir korku veya kaygı duymaktır. Bu korku gerçek tehlikeye veya yaşanılan sosyal-kültürel bağlamla orantısızdır. Sıklıkla fobisi olan kişiye de mantıksız gelir. Ancak kişinin, korkusunun kaynağı olan nesne veya durumdan kaçınması veya yoğun korkusuna rağmen katlanmasıyla sonuçlanır.

Halk arasında “kan tutması” olarak da bilinen kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi ise kan görme, iğne yaptırma, kulak deldirme, diş tedavisi, diğer tıbbi işlemlerle veya bedensel sakatlık, kaza gibi durumlarla karşılaşınca aşırı korku duyulması, bedensel olarak da bulantı, bayılacak gibi olma, çarpıntı gibi tepkiler verilmesidir. Çoğunlukla çocukluk çağında başlayan kan-enjeksiyon-yaralanma fobisinin sıklığı üzerine yapılan çalışmalar toplumun yaklaşık yüzde 3-4’ünün etkilendiğini göstermiştir.^3,4 

Fobiler korkulan nesne veya durumdan kaçınılması nedeniyle kişilerin hayatını olumsuz etkiler. Ciddi kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi olan kişiler sağlıklarını önemli ölçüde riske atmayı göze alarak gerekli tıbbi müdahalelerden kaçınırlar. Örneğin, bir şeker hastası bu nedenle insülin tedavisini yapmayabilir, kanser tanısı almış bir kişi kendisine önerilen ameliyatı erteleyebilir hatta ameliyat olmayabilir.

Diş tedavisinden korkmaları nedeniyle yaşamları boyunca gerekli tedavileri yaptıramayan insanlar vardır. Ağrı kesici ilaç enjeksiyonuna duyulan korku nedeniyle çok şiddetli ağrıları çekmek daha kolay gelebilir. Gebelik süresince yapılacak tetkikler veya doğumla ilgili korkularından dolayı çocuğunun olmasını çok istemesine rağmen gebe kalmaktan kaçınan kadınlar olabilir. Duydukları korku nedeniyle kendi sağlıkları veya yakınlarının sağlığı için önemli olsa dahi sağlık kurumlarına gitmekten, tıbbi konuları içeren televizyon programları izlemekten kaçınabilirler. Bu korku kişinin meslek seçimini etkileyebilir ve sağlıkla ilişkili meslekleri seçmekten uzak durabilirler. Kısacası yaşamının çeşitli alanlarını etkileyebilir.

Tedavi edilebilir 

Kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi tedavi edilebilir bir ruhsal bozukluktur.  

İlaç tedavilerinin çoğunlukla etkili olmadığı fobiler, psikoterapiyle kolay, kısa zamanda ve etkili bir şekilde tedavi edilebiliyor. Kullanılan maruz bırakma-tepki önleme tekniğinde, öncelikle kaçınılan nesne ve durumlar açığa çıkarılır, üzerine gidilecek hedefler belirlenerek bu hedefler kolaydan zora doğru sıralanır. Aşamalı ödevler kişiyi korkutan nesne veya duruma karşı duyduğu korku azalıp ortadan kalkıncaya kadar, kademe kademe sürdürülür.

Örneğin kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi olan bir kişi için bu aşamalar, kolaydan zora sırayla bir hastanenin acilinde beş dakika geçirmekle başlayıp aşı olan birinin fotoğrafını görmek, hastanede kan veren bir kişiyi izlemek ve hastanede kan aldırmak ile sonlanabilir. Bu terapi, birkaç saat süren bir seans veya kişinin ihtiyacına göre 6-9 seansta tamamlanabiliyor.

Özgül fobileri nedeniyle çok az kişi tedavi için başvurmaktadır. Düşük başvuru oranlarının nedenleri arasında fobilerin kişilik özelliği olarak algılanması, tedavi edilebilir olduğunun bilinmemesi vardır. Ayrıca fobiler, kişi o nesne ya da durumla karşılaşmadığı sürece kişinin yaşamını olumsuz olarak etkilemez işlevselliğini bozmaz.

Hem kişinin kendisi hem onu iyi tanıyan yakınları korkuya sebep olan nesne veya durumla karşılaşmaması için elbirliğiyle çaba gösterebilirler ve böylece yaşamını sorun olmadan sürdürebildiği için kişi tedavi arayışına girmez. Ek olarak, kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi olan kişiler için hastane ortamı korkularını tetiklediği için hastanelere tedavi için başvurmaktan kaçınabilirler. Tedavi süreçlerindeki aksamanın bir diğer nedeni de ülkemizde psikoterapi hizmeti veren ruh sağlığı uzmanlarına ulaşımın kısıtlı olmasıdır.

Pandemi etkisi

Kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi nedeniyle aşı yaptıramayan kişilerin pandemi sürecinde ağır enfeksiyon riskiyle karşı karşıya olmaları yanında başka sonuçları da yaşadıkları unutulmamalı. Daha önce de belirtildiği gibi, yaşamları için önemli tıbbi girişimleri zorlukla yaptırmaları veya yaptıramamaları gibi pandemi süreci öncesi ve sonrasında devam edecek kaçınmalarının yanı sıra korkularının pandemi sürecinde hayatlarını başka açılardan etkilediği söylenebilir.

Kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi olan ebeveynlerin, kendi korkuları nedeniyle 18 yaş altı çocuklarının tedavisi ve aşı olmasını da onaylamadığı görülüyor.

PCR zorunluluğu

Eylül ayında konser, sinema, tiyatro gibi toplu etkinlikler ve yurt içi seyahatler için hastalığı geçirmemiş ve aşı olmamış kişilere son 48 saatte yapılmış PCR testi zorunluluğu getirildi.⁵ Yüz yüze eğitim başlayacağı için, Milli Eğitim Bakanlığı aşı olmamış çalışanlarına haftada iki defa PCR testi zorunluluğu getirdi.⁶ Takiben Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı işverenlerin aşı olmamış çalışanlarına haftada bir defa PCR testi yaptırma zorunluluğu getirebileceğini içeren bir yazı yayımladı ve bütün kamu kuruluşlarında bu zorunluluk uygulanmaya başlandı.⁷ Yükseköğretim kurumlarında da aşı olmayan öğrencilerden PCR testi yaptırmaları isteniyor. Futbol maçlarına ise aşı hakkı tanımlanmasına rağmen aşılanmayan kişiler negatif PCR testi sonucuyla dahi giremiyor.⁸

Özgürleşmek mümkün

Enfeksiyon yayılmasını engellemek ve aşı olunmasını teşvik etmeyi amaçlayan bu uygulamalar ile aşı olmamış kişilerin hayatlarının pratik olarak zorlaştığı söylenebilir. Dolayısıyla tedavi edilebilir bir durum olan kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi nedeniyle aşı olmakta tereddüt yaşayanların hem kendilerini ağır hastalıktan korumak hem de toplum sağlığına katkıda bulunmak adına fobilerinin tedavisi için harekete geçmelerinin zamanıdır.

Toplum sağlığı için çok önemli olan aşılanma gibi bir konu söz konusu olduğundan, tüm sağlık çalışanlarının, başka nedenlerle de olsa kendilerine başvuran kişilerde aşılanma ile ilgili tutumların ne olduğunu sorgulaması ve fobi nedeniyle tereddüt söz konusuysa, çevrelerindeki ruh sağlığı hizmeti veren kurumlara başvuru için bireyleri cesaretlendirmesi büyük önem taşıyor. Tekrar hatırlatmak isteriz  kan-enjeksiyon-yaralanma fobisi kolay tedavi edilebilen bir hastalıktır. Tedavi olursanız bu korkunuzdan özgürleşirsiniz.

(ŞY/ND/AK/NÖ)

Kaynaklar

1.  Yüksel Ş, Cesur E. Aşı ile kendini ve ötekini korumak. Bianet. Accessed October 11, 2021. https://m.bianet.org/bianet/toplum/238041-asi-ile-kendini-ve-otekini-korumak

2. Freeman D, Lambe S, Yu L-M, et al. Injection fears and COVID-19 vaccine hesitancy. Psychol Med. Published online 2021:1-11. doi:10.1017/S0033291721002609

3.  KJ W, CCW L, AO A-H, et al. The cross-national epidemiology of specific phobia in the World Mental Health Surveys. Psychol Med. 2017;47(10):1744-1760. doi:10.1017/S0033291717000174

4.  FS S, DA D, S PC, et al. The epidemiology of DSM-IV specific phobia in the USA: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Psychol Med. 2007;37(7):1047-1059. doi:10.1017/S0033291707000086

5.    Bazı Faaliyetler İçin PCR Testi Zorunluluğu Genelgesi Gönderildi . Accessed September 5, 2021. https://www.icisleri.gov.tr/bazi-faaliyetler-icin-pcr-testi-zorunlulugu-genelgesi-gonderildi

6.  SALGIN DÖNEMİNDE OKULLARDA ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER. Accessed October 12, 2021. https://basinmus.meb.gov.tr/www/salgin-doneminde-okullarda-alinmasi-gereken-onlemler/icerik/41

7.  İş Yerlerinde Covid-19 Tedbirleri. Accessed October 12, 2021. https://www.csgb.gov.tr/duyurular/is-yerlerinde-covid-19-tedbirleri/

8.  81 İl Valiliğine Stadyumlara Giriş Tedbirleri Genelgesi Gönderildi. Accessed September 5, 2021. https://www.icisleri.gov.tr/81-il-valiligine-stadyumlara-giris-tedbirleri-genelgesi-gonderildi