Rewşa Sosyo-Psîkolojîk ya Jinkujiyê
Kuştina jinan ji mirina jinê gelekî wêdetir e. Ev qetilkirin nîşaneya wê yekê ye ku jin di civakê de weke welatiyên pileya duyemîn tên dîtin û asayîkirina tundiya li ser jinê ye.
Li gor daneyên rojane yên ku bianetê ji rojnameyên herêmî û neteweyî berhev kirîn, mêran di navbera 1ê Kanûna Paşiyê û 31ê Kanûna Pêşiya 2023an de herî kêm 333 jin û 28 zarok kuştine.
Hejmara jinên ku di sala 2023an de ji aliyê mêran ve hatine kuştin 333 ye. Ger 6 kuştinên salên berê yên ku di sala 2023an de di çapemeniyê de hatin weşandin jî li vê hejmarê zêde bibin, ev hejmar dibe 339. Hin ji van 6 kuştinan di salên borî de di çapemeniyê de wekî "faîl nediyar e" an jî "mirinên bi guman" hatibû nivîsandin.
Disan di heman demê de (1ê Kanûna Paşiyê 2023 - 31ê Kanûna Pêşiyê 2023) Mêran herî kêm tecawiz li 18 jinan kirine, 123 zarok istismar kirine û tacîz li 355 jinan kirine û 28 zarok kuştine. Mêran di sala 2023an de bi darê zorê karê sekse bi 371 jinan dane kirin, hêrî kêm tûndkarî li 745 jinan kirine.
Di sala 2023an de çapemeniyê ji bo mirina herî hindik 270 jinan ku trans jî di nava de bûn, gotiye “biguman e.”
Li gorî zanyariyên çapemeniyê nivîsandiye mêran herî kêm 46 jin di gel ku biryara “parastin” û “jêdûrxistinê” hebûye, kuştine.
Tundiya li dijî jinê her cure şîdeta fîzîkî, zayendî û derûnî ye ku jin ji ber zayenda xwe rastî tundiyê tên. Ev şîdet dikare xwe bi gelek awayên cuda nîşan bide, di nav de êrîşa fizîkî, êrîşa zayendî, tacîza zayendî, destdirêjiya devkî, tundiya aborî û tundiya derûnî. Tundiya li ser jinê li hemû cîhanê heye û bi mîlyonan jinan bandor dike. Li gorî Neteweyên Yekbûyî ji her sê jinan yek di jiyana xwe de herî kêm carekê rastî tundiyê tê.
Di tundiya li ser jinê de mijara herî girîng kuştina jinê ye. Jinkujî kuştina jinê ji aliyê mêr ve ye.
Jinkujî yek ji tundtirîn şêweyên tundiya li ser jinan e. Kuştina jinan pirsgirêkek cidî ya civakî û derûnî ye. Ji bo pêşîgirtina li van kuştinan, girîng e ku tundiya li ser bingeha zayendî û newekheviya zayendî were çareserkirin. Ev kuştina di civakên ku newekheviya zayendî û şîdeta li ser jinan tê de belav bûye û her tim mijara sereke ya rojevê ye de pêk tên.
Gelek sedem hene ku kuştina jinan di rojevê de ye.
Ya yekem, jinkujî yek ji tundtirîn şêweyên tundûtûjiya li ser jinan e, ku her sal li seranserê cîhanê bi hezaran jin têne kuştin. Ev kuştin di encama dîtina jinan de weke hemwelatiyên pileya duyemîn ên civakê û qalib û cudakariya li dijî jinê ye.
Ya duyemîn, jinkujî di civakên ku newekheviya zayendî û tundiya li dijî jinan tê de pir zêde ye. Di van civakan de, gelek caran normên çandî hene ku jinan wekî hemwelatiyên çîna duyemîn dibînin û şîdeta li dijî jinan normalîze dikin. Ev pîvan jinan bêtir mexdûr dikin û metirsiya kuştinê zêde dike.
Ya sêyem, kuştina jinan nîşana metirsiyên li ser mafên jinan e. Qirkirina jinan nîşan dide ku jin ne xwedî mafên wekhev in û di civakê de xwe ewle nabînin. Ev dikare bibe motîvasyonek ji bo xurtkirina tevgera mafên jinan û bihêzkirina jinan.
Li gorî Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê, her sal bi qasî 87,000 jinkujî diqewimin. Gelek ji van kuştinan encamên şîdeta nav malê, "kuştinên namûsê" û destdirêjiyên zayendî ne.
"Kuştinên namûsê" pirsgirêkek cidî ye ku li seranserê cîhanê bandorê li jinan dike. "Kuştina namûsê" kuştina jin an keçekê ye, bi gelemperî ji hêla endamek malbatê ve, ji bo kiryarek ku tê îdiakirin ku "namûsa malbatê" binpê dike. Van kiryaran bi gelemperî tevgerên wekî têkiliya cinsî, têkiliyên derveyî zewacê, zînayê, an îdiayên ensest di nav xwe de digirin.
"Kuştinên namûsê" bi gelemperî di civakên kevneşopî û kevneperest de pêk tê. Di van civakan de di derbarê zayendîtiyê de rêgezên tund li ser jinan tên ferzkirin û “namûsa malbatê” girêdayî tevgera jinan tê dîtin. Di vê têgihiştinê de jin weke "namûsa mêr" tê dîtin.
Têgeha "namûsa mêran" di van salên dawî de her ku diçe zêde rexne lê tê kirin. Di van rexneyan de tê gotin ku namûsa mêr "malê mêr" e û tê wateya ku azadiya zayendî ya jinan bisînorkirin.
Welatên ku herî zêde jinkujî lê tê kirin bi giştî welatên ku newekheviya zayendî û tundiya li ser jinan lê zêde ye. Di nav van welatan de welatên Rojhilata Navîn, Meksîka, El Salvador, Honduras, Brezîlya, Kolombiya, Afrîkaya Başûr, Hindistan û Pakistan hene.
Di civakên ku kuştina jinan tê de gelemperî ye, pir caran normên çandî hene ku jinan wekî hemwelatiyên çîna duyemîn dibînin û tundîya li dijî jinan normalîze dikin. Ev pîvan jinan bêtir mexdûr dikin û metirsiya kuştinê zêde dike.
Rêjeya kuştina jinan di van salên dawî de li Tirkiyeyê gelekî zêde bûye. Di sala 2022’an de li Tirkiyeyê 403 jinkujî hatine kirin. Ev li gorî sala 2021’an ji sedî 23 zêdebûnek e.
Ji bo pêşî li kuştina jinan bê girtin, divê li Tirkiyeyê li dijî tundiya zayendî û newekheviya zayendî gav bên avêtin.
Pîvanên sosyo-psîkolojîk ên kuştina jinan tevlihev in û bandorên wan wêranker in. Ev kuştin jinan ditirsîne û wan hest bi bêewlehiyê dike. Di heman demê de dikare têkoşîna ji bo hêza jinê û wekheviya zayendî asteng bike.
Wekheviya zayendî tê wateya ku jin û mêr di civakê de xwedî maf, derfet û muameleya wekhev in. Ev tê wê wateyê ku jin û mêr di perwerdehiyê, kar, tenduristî û xizmetên civakî de wekhev in. Ev jî tê wê wateyê ku jin û mêr xwedî temsîliyeta siyasî ya wekhev û di biryardayînê de xwedî gotineke wekhev in. Wekheviya zayendî li ser bingehê mafên mirovan ên gerdûnî ye. Mafê hemû gelan heye ku bêyî ferq û cudahiya zayendî, maf û îmkanên wekhev bistînin. Wekheviya zayendî ji bo civakek adiltir, pêşkeftî û aramtir girîng e.
Ji bo pêşîgirtina li kuştina jinan, girîng e ku meriv tundiya li ser bingeha zayendî û newekheviya zayendî çareser bike. Newekheviya zayendî nebûna maf, derfet û muameleya wekhev a jin û mêran di civakê de ye. Ev nayê wê wateyê ku jin û mêr di perwerde, kar, tenduristî û xizmetên civakî de wekhev in. Ev jî nayê wê wateyê ku jin û mêr xwedî temsîliyeta siyasî ya wekhev û di biryardayînê de xwedî gotineke wekhev in.
Newekheviya zayendî li hemû cîhanê heye û xwe bi gelek awayên cuda nîşan dide. Hin mînakên gelemperî :
*Li seranserê cîhanê, keç ji kur kêmtir diçin dibistanê û perwerdehiyê dibînin.
*Li cîhanê jin bi navînî %20 ji mêran kêmtir meaş distînin.
*Li seranserê cîhanê, jin ji mêran kêmtir lênihêrîna tenduristiyê werdigirin û rêjeyên mirinê jî zêdetir in.
*Li çaraliyê cîhanê, jin ji mêran di temsîliyeta siyasî de pir kêmtir tê temsîlkirin.
Gavên ku ji bo têkoşîna li dijî kuştina jinan bên avêtin ev in:
*Pêwîste di civakê de hişyariya tundiya li ser jinê bê zêdekirin
*Divê ji bo xwedîderketina jinan û destekkirina jinan xebat bên kirin.
*Pêwîst e ku wekheviya zayendî were pêşxistin.
*Ji bo pêşîgirtina li kuştina jinan pêwîste qanûn û polîtîka bên pêkanîn.
*Çavkanî: https://bianet.org/haber/meran-di-sala-2023an-de-heri-kem-333-jin-kustine-290843
(AÖ/AY)