Karanlıkta Kalan Bir Değer: Orhan Burian

İnsanlık kadar kadim olan kültür tarihi, kuşkusuz sayısız insanın katkısıyla yükselmiştir. Katkıda bulunanlardan kiminin adı, asırlara meydan okurcasına tarihe gururla kazınmış, kiminin adı yaşadığı dönemde şöhretle anılmış, kimininki ise bu imkandan yoksun kalarak yalnızca onu seven ve tanıyan kısıtlı bir kitlenin hafızasında saklı kalmıştır. Son tahlilde Türkiye edebiyat ve kültür tarihi de bu üç durumun timsallerinin eseridir.

Hatırı sayılır nitelikteki yazı ve çevirileriyle Cumhuriyet dönemi edebiyatına önemli katkıda bulunan Orhan Burian, ne yazık ki bugün ismi yalnızca küçük bir kitle tarafından zikredilen kültür emekçilerine bir emsaldir.

Orhan Burian (1914-1953) kısa yaşamını düşünsel hayata adamış üretken bir yazardır.  Amerikan, İngiliz ve Türk edebiyatına dair pek çok inceleme ve makaleyi Türkçe ve İngilizce olarak kaleme alır. Orhan Burian, deneme ve eleştiri yazıları yazmanın yanı sıra akademisyen, araştırmacı, çevirmen, oyun yazarı kimlikleri ile de düşünce dünyasında rol oynar.  

Burian’ın Cumhuriyet döneminin edebiyat dergilerinden Yücel’de de yazıları yayımlanır. Bir dönem yayın hayatında varlık gösteren Ufuklar Dergisi onun emeğinin ürünüdür. Ki söz konusu dergi onun ölümünden sonra Vedat Günyol tarafından yeniden yayın hayatına kazandırılır.

Orhan Burian'ın yazarlık ve çevirmenliğe adım atması ise İngiltere'deki öğrencilik yıllarına kadar uzanır. Keza orta ve lise öğrenimini Kabataş Lisesinde tamamladıktan sonra eğitimine Cambridge Üniversitesi İngiliz Edebiyatı Bölümü'nde devam eder ve burasını üç yıl gibi kısa bir sürede bitirir. Daha üniversite yılları sırasında aldığı eğitim bağlamında çeviriler yapmaya ve yazılar yazmaya başlar ki, bilinen ilk çevirileri ve yazıları Bursa Uludağ Halkevi ve Yücel dergilerinde yayımlanır.

Türkiye’ye döndükten sonra ise Ankara Üniversitesi’nde Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesinde İngiliz Edebiyatına dair dersler vermeye başlar. Daha sonra buradaki görevine bir müddet ara vererek iki yıl kadar Princeton Üniversitesinde ders verir. Amerika'da bulunduğu sırada çeşitli konferanslar düzenler, toplantılarda konuşmalar yapar.

1952 yılında ise Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nin temsilcisi olarak UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Genel Kurulu ve Yönetim Kurulu üyeliklerine seçilir.

Orhan Burian, İngiliz ve Amerikan edebiyatının nitelikli bir uzmanı olarak yazdığı yazılarını daha sonra kitaplaştırır. 1938 yılında yayımlanan Kurtuluştan Sonrakiler isimli şiir antolojisi türündeki eserinde Nazım Hikmet'in şiirlerine yer verir. Ki söz konusu tarih, Nazım Hikmet’in adının zikredilmesinin bile tabu olduğu memleketin karanlık yıllarından ibarettir. Burian, her ne kadar bazı çağdaşlarınca Kemalist-milliyetçi diye yaftalansa da, onun milliyetçiliği 1940’ların Kemalizminden ve milliyetçiliğinden iz taşımaz. O daha ziyade bu minvalde ileri kalkınma hamlelerinin taraftarıdır. Nitekim ''Bryon Türk Düşmanı mıydı?'' başlıklı konferansında ve ''Yazarın Özlemi'' başlıklı yazısında bu tavrını belli eder.

Ne var ki Burian yakalandığı mide kanseri neticesinde 5 Mayıs 1953 tarihinde tedavi gördüğü Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde 39 yaşında hayata gözlerini yumar.

Arkadaşlarından Bülent Ecevit’in onun arkasından kaleme aldığı “Orhan Burian'ın Ardından” başlıklı yazı, Burian'ın hoşgörülü kişiliğine işaret etmektedir:

''Gözlerinde zeka, iyilik, duygu ve en olgun bir hoşgörülük beraber parıldardı. En kızılacak şeyler karşısında bakışlarına en çoğu zekayla hoşgörürlüğün kaynaşmasından doğan hafif bir istihza gelir geçerdi. Onun gözlerinde kızgınlığa, nefrete hiç rastlamadım.”

Princeton Üniversitesi Psikoloji dalındaki öğretim üyelerinden Prof. Carroll Pratt ise dostunu şu sözlerle anıyor:

“Bir dostluk elçisi idi. Orhan'ın gidişi yayında bizler fakirleştik, fakat içimiz onun hatırası ile zengindir.”

ESERLERİ

Şiir antolojisi

• 1946 2. baskı : der. Kurtuluştan Sonrakiler. İstanbul: Yücel Yayınevi,

Derlenen denemeleri

• 1993: (ed. Günyol, Vedat) Denemeler Eleştiriler. İstanbul: Cem Yayınevi,
• 2004: Burian, Orhan Denemeler Eleştiriler. İstanbul: TÜBA Türk Bilimler Akademisi 

İngiliz filolojisi üzerine bilimsel çeviriler ve makaleler

• 1938: "Byron ve Türkler"
• 1949: “Goethe ile Byron”
• 1949: “Emerson Göziyle Goethe”
• 1949: “İngiltere’de Yazılmış İlk Türkçe Şiirler”
• 1951: “Kıraliçe Elizabeth’ten Üçüncü Sultan Murad’a Gelen Hediyenin Hikayesi” (çeviri),
• 1951: “Türk-İngiliz Münasebetlerinin İlk Yılları”
• 1951: “Türkiye Hakkında Dört İngiliz Seyahatnamesi”
• 1952: "Bâbıâli Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello’nun Muhtırası (çeviri),
• 1952: “Üç Yüzyıl Önce Memleketimizi Gezen İngilizlerden Peter Mundy”
• 1955: "William Shakespeare: Hayatı, Sanatı, Eserleri (Vedat Günyol tarafından O.Burian'in notlarından derleme)

Seçilmiş çeviri eserleri

• J. M. Barrie, Kabahat Kendimizde
• Aldous Huxley, Yeni Dünya
• Arthur Miller, Satıcının Ölümü
• Eugene O’Neil, Karağaçlar Altında
• J. M. Synge, Denize Giden Atlılar
• Rabindranath Tagore, Bahçıvan
• William Shakespeare:
  • 1940 - Othello
  • 1944 - Atinalı Timon
  • 1944 - Hamlet
  • 1943 - Beğendiğiniz Gibi
  • 1946 - Macbeth

(SÇ/AS)