Kıbrıs’ı anlamak

* Fotoğraf: Dimitris Vetsikas / Pixabay

Anlamak, bilincin öncülüdür. Bilinç dar alanlara sıkışabilirken hatta taşlaşabilirken, anlamak daha geniş bir açıyı ve esnekliği içerir. Anlamadan bilinç oluşturmaya çalışmak tehlikelidir.

Tarihsel bir sorun olarak Kıbrıs, yalnız Kıbrıslıların değil, bölgede çekişmelere (Bu günlerde Doğu Akdeniz gerilimi yaşanmakta) neden olacak boyuta taşınmış bir sorundur. Böyle bir konuda tarafların dayatılan milliyetçi politikalarına karşı bir bilinç oluşumu, konuyu anlamayı önsel olarak zorunlu kılmaktadır.

Kıbrıs’a dair bir şeyler söylemek için öncelikle Kıbrıs’ı, Kıbrıslıyı anlamak gerekir ki, Kıbrıslı Prof. Niyazi Kızılyürek’in İletişim yayınlarından bu yıl çıkan “Ulus Kaçağı” kitabı, bu hususta değerli bilgiler içermekte. Yazarın konuya ilişkin çok sayıda makalesi ve kitabı bulunmakta. 2019 yılında Avrupa Parlamentosuna seçilen ilk Kıbrıslı Türk olan Kızılyürek “etnik kimliği yadsımaya hayır, yurt olarak Kıbrıs’a evet!” diyerek sorunun demokratik çözümü için büyük riskler alma pahasına uğraş veren biridir.

Kıbrıslı Rum ve Türk faşistleri tarafından ölüm tehdidi almış, her iki tarafın milliyetçi basını tarafından yalan haber ve ırkçı yazılarla hedef tahtasına oturtulmuş, Kıbrıs Üniversitesindeki görevi kimi Rumlarca engellenmeye çalışılmış. Ancak üniversite özerkliği var olduğu için kimi Rum siyasi yöneticilerinin baskıları rektör tarafından sonuçsuz bırakılmış!  

Öz yaşam öyküsü tarzında kaleme alınmış kitapta Kıbrıs sorunu, Kızılyürek’in yaşam ekseniyle paralel olarak ele alınmakta. Kıbrıs’ın siyasal ve kültürel yapısı ve özellikle iki toplum arasındaki çelişkilerin niteliği ve her iki tarafta farklı siyasal görüşlere sahip kişilerin davranış biçimleri, anılar ve anekdotlar yoluyla örülerek anlatılmakta.  

Kızılyürek’in konuya dair deneyimlerinin zenginliği, sorunun uluslararası alandaki kimi görüşmelerinde bulunması Kıbrıs konusunda büyük bir birikime sahip olduğunu göstermekte. Kıbrıs’ın yakın siyasal tarihi için objektif analizlere ve çözüme dair demokratik görüşlere sahip olan yazarı okumak, Kıbrıs sorununu anlamaya büyük katkı sunmakta.

Kitap tanıtımından çok, kitaptan alıntılarla bazı çıkarımlarda bulunmaya çalışacağım.

Olanların özeti

Kıbrıs (daha eskisini saymazsak) 70 yıllık bir sorun. Kıbrıslı Rumların ve Türklerin anlaşmazlık tarafı olduğu Kıbrıs sorununun bir ucu İngiltere’ye dayanmakla birlikte, esas olarak Türkiye ile Yunanistan tarafının belirleyiciliğinde köpürtülmüş bir sorun. Her ne kadar Türkiye ile Yunanistan garantör sıfatıyla soruna müdahil olsa da esasta, kimlik çatışması üzerinden yürüttükleri siyaset, sorunu kangren haline getirdi.

Bu her iki ülkeyi sorumlu tutmakla birlikte, bu iki ülke Kıbrıs’ta suni bir sorun yaratmadılar. Bir başka deyişle Kıbrıs sorunu salt ithal bir sorun değil. Ancak Kıbrıslı Rum ile Kıbrıslı Türk arasındaki etnik ve dini kimlik farklılığının yarattığı gerilim, bu her iki ülkenin derin güçleri tarafından büyütüldü.     

Kıbrıs’ı ve Kıbrıslıyı anlamak için “Kim haklıydı” sorusu, bir tuzaktır. Bu soru, her iki tarafın milliyetçileri için bir can simididir. Kendini öteki üzerinden tanımlayan milliyetçilik ideolojisinin tarafları sürekli kendilerinin haklı, doğru ve iyi olduğunu iddia ederler. Öteki her zaman kötüdür ve potansiyel düşmandır! “Biz haklıydık” demek, daha baştan diğer tarafın haksız olduğunun ifadesidir. Böyle bir tartışma çözüme değil, çözümsüzlüğe hizmet eder. Barışa değil, savaşa zemin hazırlar. Her iki tarafın milliyetçilerinin istediği de budur.

Her iki tarafın milliyetçileri derken; Türk tarafı milliyetçiliği adanın taksimini yani bölünmüşlüğünü savunurken, Rum tarafı milliyetçiliği ise adanın Yunanistan’la birleşmesini yani ENOSİS’i savunur.

Ancak 1974’lerden sonra ENOSİS siyaseti giderek etkisini yitirecek ve Kıbrıslı Rumlar büyük oranda bu maceracı siyaseti terk edecekler. Böyle olmakla birlikte Rum tarafında milliyetçilik bir hayli etkin olarak devam etmektedir.

Türk tarafında ise anavatan-yavru vatan söylemleri üzerine inşa edilmiş politika, başta Kıbrıs Türklerini esir almış durumdadır. Kızılyürek’in kitabında da vurguladığı gibi, Kıbrıs Türklerinin çözüme dair yollarını tıkayan güç, Türkiye’dir. Türkiye’nin 60 yıldır esas politikası “Ya taksim, ya ölüm” sloganıyla ifade edilen Kıbrıs’ın taksimidir. Bu amacına 1974 yılında ulaşmış olup geri adım atmamaktadır.

1974’ün esas sorumlusu, Kıbrıslı faşist Rumlar ve onunu arkasındaki Yunan faşist cuntasıdır! Öteden beri Türkleri ikinci sınıf gören Rumların bu tavrı, Kıbrıs Türklerinde ciddi bir tepki birikimi oluşturur. Bu tepki birikimi 1974’de bendinden taşan bir sel gibi, Türkiye’nin askeri müdahalesiyle birlikte Kıbrıslı Rumları ezerek sürükleyip atar.  

ENOSİS (Yunanistan’la birleşme) düşü, Kıbrıs Rum siyasetinin belkemiğini oluşturur. Kıbrıs Cumhurbaşkanı olan Makarios bir dönem bu siyaseti savunurken, 70’lerden sonra bu görüşten uzaklaşır. Rumların Yunan Albaylar cuntası destekli EOKA-B örgütü, Makarios’u birkaç kez öldürmeye teşebbüs eder. 15 Temmuz 1974 yılında EOKA-B örgütü Makarios’a darbe yapar. Makarios kaçarak canını zor kurtarır.

Kıbrıs’ta Yorgo Grivas liderliğindeki EOKA’ya karşı 1958 yılında TMT (Türk Mukavemet Teşkilatı) kurulur. Kıbrıs’taki şiddet eylemlerinin sorumlusu bu örgütlerdir.        

Amin Maalouf’un şu cümlesi Kıbrıs’ta olanların da özetini vermektedir: “İnsanlar etnik veya dinsel aidiyetlerine gönderme yapmaksızın yurttaşlık haklarını kullanamaz hale geldiklerinde, ulus bütünüyle barbarlık yoluna girmiş demektir.”

Maalesef 1959 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti bu hukuku sağlamadı. “Bir ülke düşünün ki, anayasasında yurttaşların birbiriyle evlenmeleri din değiştirme şartına bağlı olsun. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Türk ve Rum yurttaşları birbiriyle evlenmek istiyorlarsa taraflardan birinin din değiştirmesi, etnik toplumunu terk ederek evleneceği şahsın etnik grubuna katılması anayasal bir zorunluluktu. Temel özgürlüklere dayalı ortak bir yurttaşlık anlayışı yoktu.” (sf. 79)

“Vatandaş Türkçe Konuş”

Milliyetçilik birbirini üreten iki uçtur. Kendini öteki üzerinden tanımlayan milliyetçi ideoloji kendisi için iyi, öteki için kötü tanımlar yaparak varlık bulur. Bu ötekileştirme sürekli bir düşmanlık üzerine bina edilir ki, karşıt taraf milliyetçileri varlıklarını devam ettirmek için birbirine ihtiyaç duyarlar. Örneğin EOKA-B’nin yaptıkları TMT’ye, TMT’nin yaptıkları EOKA-B’ye ilaç olmaktadır!

Kıbrıs’taki çatışmalı ortamdan kaynaklı olarak İstanbul’daki Rumlar üzerinde farklı tarihlerde baskı, şiddet, tasfiye ve göç ettirme politikaları uygulandı. 1955 6-7 Eylül olayları, Yunan uyruklu Rumların 1964 yılındaki pasaportlarının iptali ve göç ettirilmeleri, 1974’teki korku ortamı Türkiye Rumlarının kara günleridir. Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada’da (Tenedos) olanlar ise, bir başka dramdır.

1930’larda başlatılan ve azınlıkları doğrudan hedef alan “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyaları, özellikle yukarıdaki tarihlerde artırılarak sürdürüldü.

Milliyetçilik ve dincilik siyaseti kimlikleri ölümcül hale getirir ki, insan hakları ve evrensel hukuk açısından dünyanın büyük bir kesimi, hala ilkel sayılabilecek bu aşamayı geçemedi.

Şaşkınlık verici gerçekler

Kıbrıs Cumhuriyet’i anayasasındaki yurttaşlık kavramının dine göre tanımlanması:

Kıbrıs sorununun ne denli köklü, karmaşık ve çözümü alabildiğine zorlayıcı çelişkiler içerdiğini görmek için, kitaptan ilk defa öğrendiğim şaşırtıcı birkaç gerçeği alıntılar yoluyla ifade etmek istiyorum.

Kızılyürek Türk pasaportu olmasına rağmen bir de Kıbrıs Rum kesimine gidebilmek için Kıbrıs Cumhuriyeti pasaportuna ihtiyaç duyar. Bir yığın formalitelerden sonra “Kızılyürek” soyadının tasdiki için yemin etmesi gerekmektedir.

“Cumhuriyet makamları Müslüman olduğumdan emin olarak önüme Kur’an-ı Kerim’i koyarak yemin etmemi söylediler. Şaşırarak, ‘şey, ben başka bir yemin…’ daha lafımı bitirmeden, ‘Ha, siz Hıristiyan mı oldunuz yoksa? Öyleyse size İncil verelim’ demezler mi… ‘Hanımlar, beyler, ben bir yurttaş olarak dünyevi bir yemin etmek istiyorum’ dedim. Bu sefer duyduklarım karşısında daha da şaşırdım. Kıbrıs Cumhuriyeti anayasasında ‘dünyevi yemin’ ve dinden arınmış bir yurttaşlık kavramı yoktu. Yurttaşlar beğenseler de beğenmeseler de bir din grubuna aittiler ve yemin etmek için ya İncil veya Kur’an-ı Kerim arasında tercih yapmak zorundaydılar. Çaresiz, elimi kutsal kitaba basarak yemin ettim.” (sf. 132)

Modern bir devlet olmaktan, demokrasiden söz eden ve AB üyesi olan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin yurttaşlarına ait oldukları dinin kitabına el basarak yemin ettirilmesi ve üstelik bunun bir anayasa hükmü olması nasıl açıklanabilir?

Bu tam da milletler sisteminin işlerlikte olduğu monarşilere uygun bir uygulamadır. Böyle bir uygulamanın olduğu bir sistemde yurttaşlık hukukundan söz edilemez. Yurttaşla devlet arasındaki ilişki daha baştan sorunlu kurulmuş demektir. Hatta böyle sistemlerde yurttaştan ve bireyden söz etmek de mümkün değildir. Çünkü demokratik bir devlet, yurttaşlarıyla ilişkisini etnik veya dinsel kimliğe göre değil, evrensel ve dünyevi hukuka göre kurar. Bir başka deyişle demokratik devlet kendini, etnik veya dinsel kimliğe göre tanımlamaz.

Tanımlarsa ne olur?

Zygmunt Bauman’ın “nerede kimlikten söz edilirse, orada mutlaka bir kavga vardır.” sözü gereğince toplum, kimliklerin ve devletin esiri olur.

AKEL’in Enosis’e destek vermesi:

Kızılyürek’in kitabındaki bir başka şaşırtıcı olay ise, AKEL’in (Kıbrıs Komünist Partisi) zaman zaman Enosis’i desteklediği iddiasıdır.

Yazar bu iddiasını ilk defa 1983 yılında yayınladığı “Kıbrıs Sorununda İç ve Dış Etkenler” kitabında dile getiriyor. “AKEL’in Enosis’i savunduğu Kıbrıs Türk solundan saklanıyordu.” (122) diyen yazara, Kıbrıs’ın kimi Türk ve Rum solcuları ambargo koyuyorlar. Ancak bu iddiayı boşa çıkaracak bir sav ortaya koyamıyorlar da.

AKEL ve Annan Planı:

Uluslararası bir takım görüşmelerden sonuç alınamayan Kıbrıs sorununda çözüme en çok 2004 yılında yaklaşılmıştı.

Türkiye’deki AKP hükümeti içte ve dışta meşruiyet kazanmak için bazı demokratik adımlar atıyordu. Özellikle AB ile ilişkileri geliştirmek için çaba sarf eden Erdoğan hükümeti, Kıbrıs sorununda Annan Planını destekleyerek, çözüme kapı aralayacak adımlar atmaya hazır olduğunu gösterdi.

Kıbrıs Türk kesiminde ayrılıkçılığı savunan Denktaş ekibinin siyasal ağırlığı bitme noktasına gelmiş, barış ve birleşmeyi savunan Kıbrıs Türklerinin siyasal gücü artmıştı.

24 Nisan 2004 yılında Annan Planı referanduma sunuldu. Ortaya şaşırtıcı bir sonuç çıktı. Kıbrıslı Türklerin yüzde 65’i plana evet derken, Kıbrıslı Rumların yüzde 76’sı plana hayır dedi.

AKEL 2008 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ikinci turunda oyların yüzde 54’ünü alarak partinin genel sekreteri Dimitris Hristofyas’ı cumhurbaşkanı seçtirecek kadar güçlü bir partidir. Referandumun kilit partisi olan AKEL, referandumda hayır oyu kullanılması kararını alır.

İlginç olan şudur: Kıbrıs’ta tarihi bir fırsat, milliyetçiliğin ve dinciliğin karşıtı olması gereken komünist parti tarafından heba edilir. AKEL’in tutumu anlaşılır gibi değildir.

Çözüm

İki toplumlu federal bir Kıbrıs Cumhuriyetinin kurulması uzak bir ihtimal olmakla birlikte, imkânsız da değildir.

Uzak diyorum, çünkü Kızılyürek’in kitabından böyle bir intibaı edindim.

Bağımsız, eşit, özgür ve bütün bir Kıbrıs’ın kurulmasının esas dinamiğini elbette Kıbrıslı Türkler ile Kıbrıslı Rumlar oluşturur. Fakat bu her iki toplum üzerinde garantör işlevinin ötesinde bu toplumların aidiyetlerinin kendilerine bağlı olmasını isteyen Türkiye ve Yunanistan’ın dünkü ve bugünkü politikaları, çözümün önünü tıkamaktadır. Türkiye ve Yunanistan’da demokratik politik tutumlar gelişirse, Kıbrıs’ta çözümün önü açılır. Elbette çözüm sürecinde ABD ve özellikle AB’nin tavrı, çözüme ivme kazandırır.

Ancak esasta iş Kıbrıslı Rumlara ve Türklere kalmaktadır. Kronik hale gelmiş bu bölünmüşlük, ancak bir Kıbrıslılık bilinci ve yurttaşlık hukukunun inşası ile aşılabilir.

Kitabı bitirdiğimde Türkiye ve Yunanistan arasında Kıbrıs’ın bir maç sahası olduğu, Kıbrıs olaylarının neredeyse kaçınılmaz hale getirildiği, Kıbrıs’ta demokratik ve bütün bir Kıbrıs kurulmasının yakın gelecekte mümkün olmadığı, milliyetçi tarafların çatışmasında en çok da Rum ve Türk solcularının bizatihi kendi toplumları tarafından ezildiği, ama her iki tarafın milliyetçi ve faşist güçlerine rağmen sorunun çözümü için, Kıbrıslı Türk ve Rum demokratlarının varlığının umut verici olduğunu gördüm.

Kıbrıs sorununu Kıbrıslılar çözer. Yeter ki, gölge edilmesin! (HŞ/AS)

* Ulus Kaçağı, Niyazi Kızılyürek, İletişim Yayınları, Haziran 2020, 407 sayfa