Uluslararası Şirketler ve İnsan Hakları

Miyanmar’da boru hattı projesinde çalıştırılmaya zorlanan bir grup Birmanyalı işçi, iki risk yüklenici şirket olan Unocal ve Total’e karşı dava açtılar. Bu iki uluslararası şirketin; Miyanmar’daki ordunun köyleri boşaltmak için şiddet ve tehdit yolunu kullandığını, çiftçileri köleleştirdiğini, tecavüze ve diğer işkence yöntemlerine başvurduğunu, toprak işgal ettiğini ve insanları zorla boru hattı projesinde çalıştırdığını bildikleri ve bu durumdan kâr elde ettikleri iddiasında bulundular.

Birkaç özel hukuk şirketinin yanı sıra Earthrights International, (Uluslararası Yeryüzü Hakları) Center for Constitutional Rights (Anayasal Haklar Merkezi) ve International Labor Rights Fund’ın (Uluslararası İşçi Hakları Fonu) yardımıyla bu dava, eyalet mahkemesi ve yüksek mahkeme kanallarından, Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) bir şirketin insan hakları ihlalinden hüküm giyeceği ilk dava olarak devam ediyor. Dava, 1996 yılından bu yana, gelecekte benzeri insan hakları ihlali davalarını etkileyecek pek çok önemli emsal kararı ortaya koydu.

Ordunun insan hakları ihlalleri ve Unocal

Miyanmar’daki boru hattı projesinde çalıştırılmaya zorlanan Birmanyalı mülteciler, 1996’nın Eylül ve Ekim aylarında Unocal’a karşı iki ayrı dava açtılar.

Açılan davaların dayandığı yasa, yabancı uyruklulara uluslararası hukukun ihlali ve Kaliforniya Eyalet Yasasının ihlali iddiasıyla ABD vatandaşlarına karşı bireysel dava açma hakkı veren federal yasa, “Yabancılara Karşı İşlenen Haksız Fiilin Tazmini Yasası”ydı. (Alien Tort Claims Act-ATCA) ATCA’nın bir diğer önemi de birçok yabancı uyruklunun kendi ülkelerinde bu tür davaları açma imkânı olmayışından kaynaklanıyor.

Örneğin, bu davadaki Birmanyalı mülteciler, Birmanya’da şikayette bulunsaydı, yabancılara devlet sırlarının verilmesini yasaklayan yasa gerekçesiyle yüksek ihtimalle hapsedilme, işkence veya ölüm gibi sonuçlar doğacaktı.

Bu iki dava birleştirilmeden önce yargıç, ATCA’yı temel alarak davanın ilerletilebileceğini ortaya koydu. Ayrıca yargıç, uluslararası şirketlerin ve bu şirketlerin yöneticilerinin yabancı ülkelerde uluslararası insan hakları hukukunu ihlal ettikleri gerekçesiyle yasal olarak sorumlu tutulabileceklerini beyan etti.

Davalar 2000’nin Ağustos ayında bir Kaliforniya Eyalet Bölge Mahkemesi kararıyla birleştirildi. Mahkeme kararda, “Birmanya ordusunun insan hakları ihlalleri gerçekleştirdiğini, gerçekleştirmekte olduğunu ve gerçekleştirmeye devam edeceğini Unocal’in bildiğine ya da bilmek durumunda olduğuna” hükmetti, fakat “şirketin Birmanya ordusunun uygulamalarını kontrol etmediği gerekçesiyle sorumlu tutulamayacağını” belirtti.

Davacılar, aynı ayın içinde bazı STK’ların ve yine Earthrights International, Center for Constitutional Rights ve International Labor Rights Fund’ın desteğiyle bir de Kaliforniya Eyalet Mahkemesi’nde dava açtılar.

Bir eyalet bölge yargıcı 5 Mart 2001’de davacıların lehine karar verdi ve iddianın Kaliforniya Eyalet Mahkemesi’nde görülmesi konusundaki fikri paylaştı. Böylece belirli iddialar 9. Daire’de temyiz beklerken Kaliforniya Eyalet Mahkemesi, Kaliforniya Anayasası’na ve Haksız İş Uygulamaları Yasası’na dayanan iddialarla ilgili hüküm verebilecekti.

Yargıtay 9. Dairesi, 18 Eylül 2002’de Unocal’in aleyhine dönüm noktası olacak bir karar vererek Kaliforniya’daki bölge mahkemesinin Unocal’in boru hattında çalışma ile ilintili tecavüz ve cinayetten sorumlu tutulamayacağı yönündeki kararını bozdu. Mahkeme Unocal’in durumun bilincinde olarak Miyanmar ordusuna insan hakları ihlalleri işlemesi konusunda yardım ettiğine ve zorla çalıştırmanın “köleliğin modern hali” olduğuna karar verdi. Davacıların vekili, bir jürinin Unocal’i insan hakları ihlalinden sorumlu tutacağından ve kalıcı zararların varlığına hükmedeceğinden emin.

Bu davanın önemi, bir uluslararası şirketi insan hakları ihlalleri üzerinden kâr etmekten sorumlu tutmasından kaynaklanıyor. Buna ek olarak, diğer uluslararası şirketleri, baskıcı hükümetlerin var olduğu ülkelerde üstlendikleri riskle ilgili insan hakları ihlallerinden sorumlu olacakları konusunda uyarıyor.

International Labor Rights Fund

(Uluslararası İşçi Hakları Fonu)

http://www.laborrights.org/

[email protected]

Earthrights International

(Uluslararası Yeryüzü Hakları)

http://www.earthrights.org

[email protected]

Center for Constitutional Rights

(Anayasal Haklar Merkezi)

http://www.ccr-ny.org

{[email protected] [mailto:[email protected]]} (BB)

* Bu köşede yer alan taktikler, “İnsan Hakları Mücadelesinde Yeni Taktikler” projesi kapsamında derlenen çalışmalardan oluşmaktadır.

Proje ile ilgili ayrıntılı bilgi için: www.newtactics.org

Helsinki Yurttaşlar Derneği www.hyd.org.tr