Türkiyede Amerikan İmajının Değişimi

Türkiye'de 1950'li yıllarda, gıpta edilen, örnek alınan Amerikan tarzı hayat ve "Dostluk Şarkısı"ndaki ("The Song of Friendship") Türklerin "hürriyet savaşında", dünya durdukça Amerikalılarla beraber olduğunu, aradaki dostluk ateşinin sönmeyeceğini ve her iki ülkenin Kore'de kan kardeşi olduğunu vurgulayan Amerikan imajı, 1970'li yıllarda yerini "puşt", "katil", "köpek", "leş kargası" gibi hakaret sıfatlarıyla anılan bir Amerikan imajına bırakmıştır. Bu imaj değişiminin nedenleri ve Türk-Amerikan ilişkilerinde yaşanan med-cezir manzaraları gecikmeksizin plaklara yansımıştır.

"Küçük Amerika" Olmak

Türk Amerikan ilişkilerinin tarihi III. Selim'e kadar geri götürülmekle birlikte, asıl yakınlaşma II. Dünya Savaşı'nın hemen ardından başlamıştır.

(...)

İki ülkenin yakınlaşmasında ve Türkiye'de bir değer olarak Amerikan imajının yükselmesinde Kore Savaşı'nın özel bir yeri vardır. Türk askerleri Kore'de Amerikan askerlerini korumak için ciddi kayıplar vermiştir. "Kore'de olduk kan kardeşi" dizeleriyle plaklara yansıyan ve o dönemde iki ülke yakınlaşmasını hızlandıran bu fedakârlık, 1970'lerdeki Amerikan ambargosu sırasında sıklıkla hatırlatılacaktır. (...)

(...) Sonradan Amerika'ya yerleşen Celal İnce'nin okuduğu ve "Amerika, Amerika/Türkler dünya durdukça/Beraberdir seninle/Hürriyet savaşında" nakaratıyla meşhur olan bu şarkının yer aldığı plağın arka kısmında Batı blokunun sihirli kavramı "hürriyet" teması işlenmiştir.

"Gerek Türk ve gerekse Amerikan tarihi, hürriyet uğrunda büyük emek sarf etmiş ve hatta bu uğurda canı pahasına çarpışmış kahramanlarla doludur. Her iki milletin tarihinde bu mümtaz evlatların hürriyet mefkuresi uğrundaki veciz sözleri gayet parlak bir yer işgal eder." cümleleriyle başlayan 78'lik plakta Roosevelt, Jefferson, Washington, Henry, Namık Kemal, Atatürk ve Ziya Gökalp'in "hürriyet" konusundaki sözleri seslendirilmiştir.

(...)

Vietnam Savaşı

1960'ların ikinci yarısında, Türkiye'de, Vietnam Savaşı Amerikan karşıtlığının artmasında önemli bir dönüm noktasıdır. Öğrenci gösterilerinde "Türkiye Vietnam olmayacak!" en sık tekrarlanan sloganlardandır.

Vietnam Savaşı'na tepki, sol kesimde ciddi bir etkisi bulunan TİP milletvekili Çetin Altan'ın sesini kaydeden 45'lik bir plağa yansımıştır. Çetin Altan, Vietnamlı çocuklar için hazırladığı "Ağıt" (Aşkın Plak: İB-117, İS-233) adlı konuşmasında bu haksız savaşı eleştirmekte ve Vietnamlı çocukların kahramanlıklarını övmektedir.

Haşhaş Ekimi

Amerika 1970'lerin başında, Amerika'ya giren kaçak afyonun % 80'inin Türkiye kaynaklı olduğunu iddia ederek Türkiye'den haşhaş üretimini yasaklamasını istemiş, aksi halde Türkiye'ye yönelik yardımların askıya alınacağı tehdidini savurmuştur. Demirel hükümeti Ekim 1970'te, ABD'yi tam olarak tatmin etmese de, haşhaş ekim alanlarının sınırlandırılması kararını almıştır.

12 Mart darbesinin sonrasında kurulan Erim hükümeti ise Haziran 1972'de haşhaş üretimini tamamen yasaklamıştır. Ancak ABD'nin bu yasaklama sonucu zarara uğrayan haşhaş üreticileri için göndermeyi taahhüt ettiği paranın küçük bir bölümünü göndermesi yoğun bir eleştiriye uğramıştır.

Bu tepki "Haşhaşı da ekeceğiz/Seni yurttan sökeceğiz" dizelerinin yer aldığı, sözü ve müziği Mehmet Koç'a ait olan "Amerikan Köpeği" (Keban-18) adlı şarkıyla 45'lik bir plağa yansımıştır. Ağır sözler içeren bu şarkı, Amerikan aleyhtarlığının yükseldiğine dair ilk sesli işaretlerden biridir.

Ama 1973 seçimleri ardından Ecevit'in başbakanlığında kurulan CHP-MSP koalisyonu, l Temmuz 1974'te haşhaş ekimini serbest bırakmıştır. ABD buna, ertesi gün, kongrenin her iki kanadında Türkiye'ye verilen borçların durdurulması, askeri ve ekonomik yardımın askıya alınması kararı ile karşılık vermiştir. Bu gelişmeler Türkiye'deki Amerikan aleyhtarlığını artırmıştır. Âşık Ferhat'ın sözü ve müziği kendisine ait olan "Oşt Amerika, Puşt Amerika" türküsü bunlardan yalnızca biridir. (Can Plak: MS 68)

Kıbrıs Barış Harekâtı

Kıbrıs Barış Harekâtı sonrasında ise ilişkiler daha da gerginleşmiştir. Harekât sonrasında "Türkiye'ye yapılan silah satışı durdurulmuştur. Ambargo kararı hükümet, basın ve kamuoyunda tepkiyle karşılanmış, Amerikanın eski "dost" imajı yerini, adeta bir "düşman" imajına bırakmıştır. (...)

Üsler Versus Ambargo

Ecevit hükümetinin istifası ve güvenoyu alamayan Irmak hükümeti sonrasında kurulan ve Birinci Milliyetçi Cephe hükümeti olarak adlandırılan Demirel başbakanlığındaki koalisyon hükümeti, ambargo kararına karşılık, 25 Temmuz 1975'te, 1969 tarihli Ortak Savunma ve İşbirliği Anlaşması'nı tek taraflı olarak feshetmiştir. Böylece, Türkiye'deki NATO görevi nedeniyle İncirlik dışındaki bütün ABD üslerinin faaliyetleri durdurulmuştur.

(...) Ateş Böcekleri'nin 1975'te çıkan "Anbarsız Ambargo" adlı mizah plağıdır. (Sayan Plak:FS-327-A, 1975) Plakta Amerika, kendisine erkek arayan bir kadın olarak dillendirilmekte ve aday erkekler arasındaki İsrail (Moşe Dayan), Mısır (Enver Sedat) ve Yunanistan'ı (Karamanlis) beğenmeyip seçimini Türkiye'den yana kullanmaktadır.

(...)

1960'ların ilk yarısında Kıbrıs sorunu ile başlayan, Vietnam Savaşı ve haşhaş ekiminin yasaklanması ile devam eden değişim, Kıbrıs Barış Harekâtı sonrasındaki ambargo ile telafisi uzun yıllar alacak olumsuz bir Amerikan imajı yaratmıştır. Sonunda 1977 yılında ambargo kaldırıldıysa da Türkiye'deki olumsuz Amerikan imajı ve Amerikan aleyhtarlığı 12 Eylül dönemine kadar devam etmiştir. İşte bütün bu gelişmeler 45'lik plaklardan izlenebilmektedir.

Oşt Amerika Puşt Amerika

Tilki gibi sinmen yeter

Yoksul halkı ettin beter

Bir gün olur zulmün biter

Oşt Amerika, puşt Amerika

Nikson puştu etme dayı

Sök kökünden Amerika'yı

İşçim zaptet fabrikayı

Oşt Amerika, puşt Amerika

Ne hal ettin Etiyopya'yı

İşte sana gör Küba'yı

Saramazsın bu yarayı

Oşt Amerika, puşt Amerika

Kana buladın Şili'yi

Öldürdünüz Allende'yi

Koyduk meydana kelleyi

Oşt Amerika, puşt Amerika.

Özgürlüğe çal sazını,

Duy Ferhat'ın avazını,

Yutmam gayrı puşt ağzını,

Oşt Amerika, puşt Amerika.

(...)(MÖA/NM)

* Mehmet Ö. Alkan'ın (Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi) Toplumsal Tarih Dergisi'nin Ekim 2003, 112 sayılı nüshasında çıkan yazısını kısaltarak yayımladık.