Sınırlar ve Tahayyüllerimiz

Cadre da Sodre, yani Lizbon’la sömürgeler arasındaki yolculukların başlangıç ya da bitiş noktası: Tejo Nehri kıyısındaki limandan şehre açılan ilk sokaklarından birinde, Rua dos Remolares’deki O’Gillin’s Irish Pub’da başlayan ve on dört gün sonra Rua da Moscovid’de sona eren bir Lizbon seyahatinden hemen sonra bia.net’te okuduğum, Ragıp Duran’ın “Türkiye, Avrupa'nın Yeni Sınırları İçindedir” başlıklı yazısı, çaptan düşmüş bu eski sömürgeci imparatorluk hakkında, turist gözüyle edindiğim birkaç izlenimimi yazmaya cesaret verdi. Yazdıklarım, Ragıp Duran’ın yazdıklarına “cevap” anlamı taşımıyor; ama kendisinin bazı düşüncelerine itiraz etmemek de mümkün değil.

Avrupa’nın en ucuz en güvenli başkenti

Avrupa’nın öbür ucundaki mahalle komşumuz Portekiz. “Solcu” olmanın anlamını sorgulayan Ana Margarida Nascimento, sadece Lizbon’un turistik mahallelerine bakıp Portekiz hakkında yargıda bulunmamam için uyarmıştı beni oysa; ama Lizbon bir turist için yeterince bilgi sunuyor. En azından, Avrupa Birliği ile Türkiye arasında başlaması muhtemel olan “tam üyelik müzakereleri” tam üyelikle sonuçlanırsa nasıl bir başkentte yaşayacağımız hakkında hayallerimize epeyce katkı sağlıyor. İstatistiksel verileri o kadar da kutsallaştırmadan bir benzetme yapmama izin verilirse, Ankara kadar bir şehir Lizbon. 14 gün boyunca dolaştığım sokaklarında görebildiğim polis arabalarının sayısı 3-5 kadardı, polislerse ancak onlarla sayılabilirdi. Ankara’ya dönüşümün ertesi günü şehrin “meydan”ı sayılacak Kızılay’da yüzlerce polis görevliydi. Buna rağmen Lizbon’da yaşayan Avrupalılar buranın Avrupa’nın en güvenli başkenti olduğunu söylüyorlar. Üstelik diğer başkentlere göre ucuz da. İnternet servisi sağlayan dükkanlarda 15 dakikalık bağlantı 75 cent. Avrupa Birliği üyesi olmayı kabul etmeyen Norveç’te 3 Euro kadar olduğunu söylediler. Bir İtalyan’ın onayını duymamış olsam da, en azından Fransızlar en güzel espresso’nun Portekiz’de yapıldığını söylüyorlar, Paris’in en azından yarı fiyatına.

Asgari ücret 350 Euro

Çaptan düşmüş imparatorluğun başkenti, sömürgelerden gelmiş, kimini tanımak şansına sahip olduğum Afrikalı ve Güney Amerikalı insanlarla renklenmiş. Turistlerin pek rağbet etmediği B. Eleze adındaki diskotekte Yeşil Burun Adaları’ndan göçüp Lizbon’a yerleşmiş insanların coşturucu müziğini dinleyebilmek, 15 yıl tahmin edilen bir sürecin sonu için güzel bir hayal değil mi? Üstelik bu diskoteğin bulunduğu bina Marquez da Pompal’in eviymiş. Kendi adını taşıyan meydanda, sanki sahibi ve terbiyecisi gibi yelelerine dokunduğu bir aslanla birlikte heykeli dikilen Marquez da Pompal 1755’deki büyük depremden sonra Lizbon’un şehir planını yapan mimar. İşte aylık 350 Euro asgari ücretle çalışan Lizbonlu işçiler, eğer gece evlerine dönebilmek için zahmeti ve masrafı göze alabilirlerse Marquez da Pompal’in tasarladığı bu eski şehirde eğleniyorlar. Bir bardak siyah biranın 4 Euro’ya satıldığı barların iki sokak ötesinde 1 Euro’ya bira var.

İngilizce’de son yıllarda tedavüle girmiş bir kelime, “downshifting”, anladığım kadarıyla iyi para kazanılan ağır işleri bırakıp, daha az para ve daha çok özel hayatı tercih etme durumunu anlatıyor. Avrupa Birliği için ciddi bir sorun olacağa benziyor bu durum, çünkü Uçan Hollandalı KLM’in yolcularına hediye ettiği dergiye göre Avrupa ekonomisinde önemli kayıplara yol açacağı öngörülüyor. Bu insanlar, yani İngilizcesiyle “downshifter”lar için, hatta bu tercihi yapmak için ağır iş koşullarını denemeye bile gerek görmeyenler için Lizbon uygun şehirlerden biri. Çünkü bir “downshifter”ın bu yolculuğa çıkmadan önce ihtiyacı olan bir şey var; standart demokrasi.

“Karanfil Devrimi” ve 12 Eylül

Bir turist iki haftada insanları ne kadar anlayabilir? Bakabildiği ve sorabildiği kadar tabii ki. Buna ilave bilgi sağlamak için okumaya çalıştığım “Ricardo Reis’in Öldüğü Yıl” adlı romanın Nobel ödüllü yazarı Jose Saramago’yu değil, onun anlattığı Ricardo Reis’i, yani Fernando Pessoa’yı okumamı öğütledi tanıdığım Portekizliler. Bilge Diktatör Salazar’ın iktidarını destekleyen ve sonradan pişman olanlardan biri Pessoa ve Portekiz’in vicdanı sanki. Bunu hissetmek için okumaya da gerek yok. Portekizliler, en azından Lizbonlular, Salazar’ın ruhunu sokaklarından kovalamışlar. Onun için, yola çıkmadan önce “Karanfil Devrimi”ne “komik” derken ne kadar küstahça davranmış olduğumu anlamak hiç de zor olmadı. Önümüzdeki yıl 12 Eylül Darbesi’nin yirmi beşinci sene-i devriyesini “kutlayacağımız”, “eleştireceğimiz” ve bunu yaparken medyasının, “malulen” emekli darbeciyi gazete köşelerine, televizyon ekranlarına konuk edeceğini bildiğimiz bir ülkenin 15 yıl sonrasına dair hayal kurarken, Salazar’ı hâlâ Bilge Diktatör olarak görenlerin hiç değilse sustuğu bir şehrin sokaklarında yürüyor olmak güzel değil mi?

Yazılarını zaman zaman okuduğum, önümüzdeki yıl “malulen” emekli darbeci televizyon kanallarından birinde konuşurken aynı utancı ve öfkeyi paylaşacağımıza emin olduğum Ragıp Duran, iki nedenle, Lizbon’da kendini evinde hissettiğini söylüyor. Bunlardan biri, Üsküdarlı, yani İstanbullu Kalust Sarkis Gülbenkyan’ın adını taşıyan bir vakıf tarafından davet edilmiş olmasıymış. Ragıp Duran 26 Ekim 2004 tarihinde, “Sosyal Bilimleri Açın” başlıklı, üstad Wallerstein’ın yönettiği etkileyici bir projeyi de desteklemiş olan Gülbenkyan Vakfı’nın düzenlediği “Avrupa’nın Yeni Sınırları” başlıklı seminerde konuşmasını yaparken ya da Vakfın başkanı Emilio Rui Vilar veya Portekiz Cumhurbaşkanı Jorge Sampaio’nun konuşmasını dinlerken, belki de ben, 3 Euro ödemiş, Vakıf binasının yanıbaşındaki Gülbenkyan Müzesi’ni geziyordum. Yıllardan beri Nijerya’daki insanları kiralık katiller marifetiyle katleden kapitalizmin en mücrim şirketlerinden Shell’in kurucu ortağı olan müteveffa Gülbenkyan’ın, nam-ı diğer Bay Yüzde Beş’in, Çin’den İran’a, Mısır’dan Türkiye’ye kadar koskoca bir coğrafyadan yağmaladığı bin parçadan ziyade antik ve antika eserin sergilendiği birkaç salon. Gülbenkyan Müzesi’nin Yağlamanmış Mezopotamya Bölümü’nde insanın aklına ister istemez Irak’lı bebeler geliyor. Afiyet olsun Avrupa Birliği!

Özgürlüğün sınırları Ümit Burnu’na uzanacak

Ragıp Duran, 1 Kasım 2004 tarihinde bia.net’de yayınlanan bu konuşmasını “Birlikte, hep birlikte yeni bir ev inşa edeceğiz” diye bitirmiş. Elbette ki dünyadan bahsettiğini umuyoruz; ama Ragıp Duran Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üye olmasıyla bu birliğin Ortadoğu’da, Balkanlar’da, Kafkasya’da hatta Orta Asya’da daha etkili, daha olumlu bir güç haline geleceğini söylüyor. Ben kendi adıma Almanya’da dışişleri bakanlığı vazifesini ifa eden çağdaş Kautsky Fischer’ın yahut şehirlerine biraz daha göçmen gelecek olsa bir kısmının hiç hicap duymadan destekleyecekleri aşikar olan Le Pen’in saldığı korkuyla sabahın köründe sandık başına “solcuların” oylarıyla Beşinci Cumhuriyet’in başına gelen namlı gerici Chirac’ın, içindeki iki yüzlülüğü suratının her kıvrımına taşımış olan Blair’in, Iraklı, Çeçenistanlı, Filistinli çocukların geleceğine ne menem bir olumlu hissiyatla baktıklarını kavrayabilmiş değilim. Ama, eğer ülke isimlerini telaffuz ettiğimizde aklımıza ilk gelen şeyler devlet ve egemenlerse Ragıp Duran’ın bu yorumunu bağladığı cümleye hiçbir itirazım yok;

“Bu birliktelikten hem A.B. hem de Türkiye kazançlı çıkacak.” Bu birliktelikten, yani sermaye elini kolunu sallaya sallaya Türkiye üzerinden Orta Doğu ve Orta Asya’ya yeni fetih yolculuklarına çıkarken emeği evlerine kilitleyeceği bu birlikten sonra, Afrika’daki çocukların kursaklarından bir lokma daha alınacak. Bundan 15 yıl sonra Türkiyeli işçiler Portekizli yoldaşları gibi 350 Euro asgari ücrete ulaştıklarında, Brüksel’deki, Cenevre’deki, New York’taki ve kapitalizmin diğer namlı şehirlerindeki ulusüstü memurlar, yoksulluk anlatılarındaki “günde 1 doların altında” tanımını, “günde 10 sentin altında” tanımına çevirecekler. Bizler de, petrol zengini yağmacıların vakfettiği paraları yöneten profesyoneller ve devlet başkanlarıyla aynı salonlarda, “En önemli mesele, ötekini öğrenmek, tanımak istemek ve öğrenmek, tanımak. Avrupa’nın Yeni Sınırlarına bu nedenle kültürel, entelektüel hatta manevi sınırlar olarak bakmakta yarar var.” diye konuşmalar yapacağız, kültürel, entelektüel hatta manevi tahayüllerimizden, Gülbenkyan Vakfı’nın tuvaletlerini temizlemek, yani açlıktan ve tedavi edilebilir hastalıklardan ölmemek için Angola’dan, Mozambik’ten gelen insanlara zırnık koklatmayacağız. Ama 14 günlük Lizbon seyahatinin içime su serpen tarafları da oldu tabii ki. Ragıp Duran’ın da meydanlarında yürüdüğü Baixa’nın arka sokaklarında, Tejo Nehri’nin öte geçesindeki Cova do Vapor’da özgürlük sınırlarını Ümit Burnu’ndan Alaska’ya, Yakutistan’dan Arjantin’e kadar genişletmeye çalışanlar var hâlâ. San Tome Adası’ndan Lizbon’a gelmiş ressam Waldemar Doria’nın resmine bu ufka bakar gibi bakabiliriz...(SÜ/EK)