Ermeni Sorununda Atılması Gereken Adımlar

Bu yazı esas olarak Türk-Ermeni ilişkilerine yeni bir yaklaşım önermek amacıyla kaleme alınmıştır. Bugüne kadar, soruna, sorunu yaratan eski paradigmalar içinden yaklaşıldığı ve bunun değiştirilmesi gerektiği yazının ana tezidir. Bu paradigma en genel anlamıyla, Osmanlı devletinin dağılması, ve bu süreçte çeşitli din-ulus grupları arası ortaya çıkan çatışmalardır.

Bu çatışma sürecinde, her bir grup, belli bir toprak parçasının kendisine ait olduğunu iddia etmiş ve bu toprağın sınırları içinde kalan ve kendisinden olmayan, "öteki" diye tanımladığı ulus veya din gruplarını etnik temizlik veya göç/sürgün yolu ile yok etmeyi tercih etmiştir. Ermeni-Türk meselesi böyle çatışmanın ürünü olarak ortaya çıkmıştır ve hala bu paradigmanın kavramları ile ele alınmakta ve anlaşılmaya çalışılmaktadır.

Benim bu konudaki teklifim, sorunun yeni bir tarzda kavramlaştırılmasının gerektiğidir. Önerim sorunun ulus-devletlerin demokratikleşmesi meselesinin bir parçası olarak uluslararası adalet paradigması alanına taşınmasıdır. Bunun anlamı şudur: Çatışma artık iki tarafın toprak ve sınırlar üzerinde yürüttüğü bir çatışma olarak geçmişten miras kalmış bir sorun olarak görülmemeli, bunun yerine her iki toplumun bugünkü demokratikleşmesi meselesinin bir parçası olarak; yani bir insan hakları sorunu olarak ele alınmalıdır.

Demokratikleşme meselesi

Bu demektir ki; Türkiye ve Ermenistan iki komşu devlet olarak her ikisi de geçiş sürecinde olan iki ülke olarak kendi demokratikleşmelerinin ve bölge ilişkilerinin demokrasiye demokratikleşmesinin bir parçası olarak konuya yaklaşmalıdırlar.

Türkiye AB'ye kabul edilmek üzere olan; Ermenistan ise SSCB'den ayrıldıktan sonra bağımsızlığını kazanan, geçiş sürecinde ülkelerdir. Her iki devlet de geçmişleri ve demokratikleşme meselesi ile kendilerini ve "öteki"nin kimliğini yeniden tanımlama sürecindedirler. Kendi öz kimliklerinin demokratik bir temelde tanımlanabilmesi ise, her iki toplumun da ötekini geçmişi üzerinden değil, bugünün örüntüsü içinde yeniden ve derinlemesine tanımlamak zorundadır.

Böylesi bir sürecin başlayabilmesi için iki toplumun da birbirleriyle doğrudan ilişki içine girmesi ve geçmişin tutsağı olmaktan kurtulmaları gerekir. Bunun yolu ise, her iki toplumun da geçmişleriyle, bugünleri arasında açık bir ayrım yapmayı başarabilmeleridir. Zor olan veya sorun olan, geçmiş ile bugün arasında bir ayrımın henüz yapılmamış olmasıdır.

Temel argümanım, bugünkü Türk-Ermeni ilişkilerinde, geçmiş, bugün ve gelecek arasında farklılıkların hemen hemen hiç olmadığıdır. Geçmişle bugün arasındaki sınırlar silinmiş, bir çeşit zamansızlık duygusu ortaya çıkmıştır. Tina Rosenberg, Doğu Avrupa toplumları üzerinde, onların geçiş süreçlerini gözledikten sonra şu tespitte bulunmuştu:

"Öğrendiğim ilk ders şu oldu: Bazı toplumlar geçmişle uğraşmıyorlar, çünkü geçmiş hala onlarla birlikte yaşıyor." Benzer şekilde Türk-Ermeni ilişkilerinde de geçmişin hali hazırda bizimle birlikte yaşar olması ve bakış açılarının, karşılıklı ilişkilerin ve aktörlerin değişmediği hissinin sürmesi durumu var. Bugünün aktörleri, atalarının tarihsel figürlerinin arkasına gizlenmiş bir biçimde aynen ataları gibi davranmaya devam etmektedirler. Bu aynılığın inandırıcı olabilmesi için tarafların, "öteki"nin kolektif kimliğinin zaman içinde değişmeden kaldığını kabul etmesi gerekiyor.

Geçmişin asıl failleri ile kurbanları arasındaki ilişki fiktif bir soyağacı yaratılarak bugüne aktarılıyor. Böylesi bir bağı kurmanın doğal sonucu olarak da bugünün kolektif kimlikleri ve geçmiştekiler arasında aynılık hissi doğuyor.

Kurgusal kavramlar:"Türk" ve "Ermeni"

Görmek gerekiyor ki, bu mantık tarihe ikili bir yaklaşımı gerekli kılıyor. Birincisi tarihin bir anı (1915) esas alınıyor ve bu an tarafları tanımlamak için kullanılıyor. İkincisi ise, bugünkü Türk ve Ermeni tarafları tanımlanırken koskoca bir tarihsel süreç yok sayılıyor. Tarihsizlik bugünün temsilcilerinin birbirleri ile ilişkilerini belirlemede esas alınıyor.

Sonuç olarak bugün Türkler ve Ermeniler bir diğeri için bir nevi soyutlama, bir tarihsel genellemeden başka bir şey değildir. Ortada kullanılan "Türk" ve "Ermeni" kavramları bir kurgudan ibarettir. Bir başka deyişle, tarihsel olarak tanımlanmış, bugün yaşayan Türk veya Ermeniyi tanımlayan kategoriler yerine, içi boş kurgulamalarla karşı karşıyayız. Sonuç olarak diyebiliriz ki; Türk demek Ermeni olmayan, Ermeni demek ise Türk olmayan demektir.

Geçmişle bugünün zamansız bir bölgede hemhal edilmesi operasyonu olarak da tanımlayabileceğimiz bu mantık ile tarih de donmuş hale sokuluyor. Bu donma bölgelerinin oluşma ve pekişmesinde Soğuk Savaş döneminin büyük rolü oldu. Şimdi SSCB'nin dağılması ile birlikte bu buzlar erimeye başladı ama bu buzlanmanın doğal sonucu olarak her iki taraf (Türk ve Ermeni) birbirlerini Soğuk Savaş öncesi dönemde tanıdıkları tarzda algılamaya devam ediyorlar.

Her iki toplumun da dün ve bugün arasında ayırım yapamamaları ve geçmişin tutsağı olmaları bu toplumların hala travmatik bir durumda olduklarının işaretidir. Belli bir travmayı hala yaşamaya devam eden toplumların geçmişle bugün arasındaki farkları görebilmelerinin ve geleceği inşa edebilmelerinin yegane yolu, geçmişleri ile yüzleşmeleri ve birbiriyle doğrudan ilişki içine girmeleridir.

Özür Dileme Çağı

Özür dileme siyaseti 20.yy'da öyle bir hal almıştır ki, bazıları çağımıza "Özür Dileme Çağı" adını bile takmıştır. Bu özür dilemeler, tarihin bir yerinde yapılmış yanlıştan kendisine pay çıkaran değişik kesimler tarafından yapılıyor. Bu da yerine göre, ya bireyler, meslek adamları, ticari organizasyonlar, dinsel liderler gibi sivil kuruluşlarca ya da devlet temsilcileri, hükümetler, devlet başkanları gibi resmi kişilerce yapılıyor.

Özür dileme patlamasının arkasında yatan nedenler hakkında değişik fikirler ileri sürülmektedir. Küreselleşme, ulus-devletlerin yıkılması, Nazi Soykırımı'nın etkisi bu izah tarzlarının başında geliyor. Elazar Barkan özür dilemelerde dünya çapında yaşanan patlamayı, "uluslararası ahlak" kavramının yeniden önem kazanmasıyla açıklıyor. Bu konuda kafa yoran bir başka bilim adamı John Torpey'e göre ise "politik özür" Holocaust yani Nazi Soykırımının ne anlama geldiği konusunda yürütülen başarılı çalışmaların sonucu ortaya çıkan uluslararası normların bir ürünüdür. Torpey, Nazi Soykırımının bu tür özürler için küresel bir ölçüt oluşturduğunu düşünüyor. Michel-Rolph Trouillot'ya göre ise özür dileme dalgası, politik düzeyde, bireysel özgürlüklerin kollektif özgürlükleri galebe çalmasının bir ifadesidir.

Küreselleşen dünyamızda farkında olmadan kolektif kimliklere sanki bireysel kimliklermiş gibi davrandığımızı ve onlara bireysel kimliklere ait "ayıp", "onur", "suç", "haysiyet" , "gurur" gibi kavramlarla yaklaştığımızı söyleyen Trouillot, kolektif kimliklerin aynen bireysel kimlikler gibi yerleşmiş ahlaki kategorilerle ele alındığını ekliyor. Jeffery K. Olick ve Brenda Coughlin ise bu görüşe katılmıyorlar ve esef, keder, ya da pişmanlık diye çevirebileceğimiz "regret" duygusunun artışını, devletin yeterli psikolojik savunma mekanizmaları geliştirememesinin bir işareti, yani devletin bir zaafı olarak görüyorlar.

Bu açıdan bakıldığında, onlara göre özür dilemek bir kolektif kimliğin örneğin ulus-devletin çöküşünün bir işaretidir. Jurgen Habermas'a göre ise tarihin "geçici ufku tersine çevrilmiştir" ve "bugün, geçmişin ürküntüsü, kurbanların anıları kendimize dair görüşlerimize esin veren 19. ve 20.yy ütopyalarının yerini almaktadır". Habermas'a göre artık ütopyanın kendisi değil, onun kurbanlarını hatırlamak daha önemlidir ve kurbanları hatırlamak kolektif kimliğin en önemli parçası olan ahlaki değer yargılarımızın sorgulanamaz temelini oluşturmaktadır.

Bernard Giesen büyük ütopyaların yıkılması ya da kültürel anlamda kurban edilmesi gibi genel kalıpsal fikirleri doğru olsalar bile tek başlarına yeterli bulmaz. Bunun bir nedeni, büyük ütopyaların yıkımının değişik toplumların belleklerinde değişik biçimlerde anılara dönüştüğü gerçeğidir. Giesen'e göre iletişimdeki hızlı gelişmeler, insanlar, kültürler ve bölgeler arasındaki mesafelerin giderek önemini yitirmesi sonucunu uluslararası iletişim ve grupların birbirini gözleme tarzları öylesine değişmiş ve gelişmiştir ki, bu yeni koşullar yeni tür itiraf ritüellerinin gelişmesine yol açmıştır. Giderek yakınlaşan dünyada artık "öteki" görülmez yabancılar değildir, aksine öylesine yakındırlar ki onları hergün görebilir ve iletişim kurabiliriz.

Böylece "öteki"ni tanımlamakta kullandığımız tüm küçültücü eski klişeler artık kullanılamaz hale gelmiştir. Bunun bir sonucu, düşmanı aşağılamadan duyduğumuz onurdan ya da etnik saflığımızı sağlamak için başkalarını imha etmek üzerine oturtulmuş olan şanlı tarihimizden söz etmemizin artık anlamını yitirmesidir. Ona göre kültürel hafızanın yaşaması ancak olayların ağırbaşlı ve ciddi milli bir mesele olmaktan çıkıp, tehlikesiz folklor düzeyine aktarılması ile mümkündür. Hafızanın edindiği bu yeni biçim, dışarıda bıraktıklarına artık saldırmak zorunda değildir, hatta turistlerin ilgisini çekmesi bile muhtemeldir. Böylece artık muzaffer olan yerine kurbanın, gelecek yerine geçmişin, içeridekilerin homojenliği yerine dışarıda kalanların kader arkadaşlığı, geçmiş ve gelecek arasındaki devamlılık yerine tarihsel kesintilere odaklanmak mümkün olacaktır.

Özür dileme siyasetinin bu denli yaygınlaşmasının elbette bu izah tarzları dışında çok basit bir biçimde açıklanması da mümkündür. Özür dilemenin sonuçta ciddi hiçbir bedeli yoktur. Özür dileme çabalarının çoğu, hatta hepsi, geçmişte yaşanmış bazı "kötülüklerin" acısını teskin etmeye yönelik ucuz çabalardır. Özür dileme ciddi politik analizcilerin ve gazetecilerin sıkça dile getirdikleri gibi içi boş jestler dışında hiçbir anlam ifade etmemektedir. Bu eleştiri, kendi içinde ciddi haklılık payı taşısa bile görmek zorundayız ki özür dileme geleneği uluslararası ilişkilerde yeni standartlar ve yeni normların geliştirilmesine katkıda bulunmaktadır.Özür dilemenin arkasında hangi gerçek olursa olsun, önemli olan bu akımla birlikte artık tarihle yüzleşme meselesi, yeni paradigmaların içine yerleştirilmiştir.

"Özür Dileme" örnekleri

1970 - Batı Almanya Şansölyesi Willy Brandt, eskiden Varşova Gettosu'nun olduğu yerde, diz çökerek Almanya'nın soykırımdaki sorumluluğunu, bundan duyduğu suçluluk duygusunu, üzüntüyü dile getirdi.

1988 - ABD, II. Dünya Savaşı sırasında toplama kamplarında "enterne" edilen Japon asıllı Amerikan vatandaşlarından resmen özür dilediği gibi, enterne edilenlerden halen sağ olanların herbirine 20'şer bin dolardan toplam 1.2 milyar dolar tazminat ödenmeye ve bu kesimin kültürel ve tarihsel meselelerini kamuoyuna duyurmalarında kullanılmak üzere 50 milyon dolarlık bir fon oluşturulmasına karar verdi.

1993 - Güney Afrika Cumhuriyeti Başbakanı F.W. de Klerk "apartheid" (ırk ayrımı) politikalarından dolayı özür diledi. Nelson Mandela da Afrika Ulusal Kongresi tarafından "düşmanlara" karşı yürütülen katliamlardan dolayı özür diledi.

Japonya Başbakanı Tomiichi Murayama1937'de 200 bin Asyalı kadının Japon askerleri tarafından seks kölesi olarak kullanılmasından dolayı özür dilerken, Asyalı kadınlar için bir de fon kurdu.

İngiltere Kraliçesi II. Elizabeth1863'de Maorilerin topraklarını ellerinden aldıkları için Yeni Zelanda hükümetinden özür diledi, 39 bin dönümlük toprağı Maorilere iade etmekle kalmadı, ayrıca 112 milyon dolarlık tazminat ödemeyi kabul etti.

1996 - ABD Enerji Bakanı Hazel O'Leary 1944-1974 yılları arasında yapılan radyasyon denemelerinden sağ kalan son kişiden özür diledikten sonra olaydan etkilenen 11 ailenin sağ kalan üyelerine 4,8 milyon dolar tazminat ödeneceğini açıkladı.

1998 - Kanada hükümeti ülkenin yerlilerine karşı yürütülen geçmiş politikalardan dolayı resmen özür diledi.

Vatikan, Nazi soykırımına sessiz kaldığı için özür diledi.

1999- Danimarka Başbakanı Poul Nyrup Rasmussen ABD'ye askeri üs açmak için Grönland'ın yerlileri olan Inuitleri göçe zorladıkları için özür diledi.

2000- Hollanda hükümeti, geçmişte verdikleri zararlardan dolayı Yahudiler, Çingeneler ve Endenozyalılardan özür diledi ve 180 milyon dolar tazminat ödemeyi kabul etti.

2002 - Belçika hükümeti Kongo Başbakanı Patrice Lumumba'nın öldürülmesine karıştıkları için özür diledi ve Kongo gençliğine ve demokrasisine adanmış bir fon kurdu. Norveç Parlamentosu II. Dünya Savaşı sırasında ülkeyi işgal eden Alman askerlerinin geride bıraktığı 12 bin gayrimeşru çocuğa, yetişmeleri sırasında ayrımcılık yapıldığı için tazminat ödemeye karar verdi.

Türkiye tarihi ile yüzleşmekte neden zorluk yaşıyor (2)

İzin verirseniz bir soruyla başlamak istiyorum: Türkiye neden geçmişiyle yüzleşmekten kaçınıyor? Kaçınmak sözcüğü aslında durumu anlatmakta yetersiz bile kalıyor. Ermeni soykırımı meselesi açıldığında Türkiye'nin gösterdiği direnci anlatmak için kızgınlık ve saldırganlık daha açıklayıcı bir terim olabilir belki.

Sorunun cevabı ilk bakışta çok basittir. Türkiye haksız şekilde suçlandığını düşünmektedir ve bu koşullar altında savunma pozisyonunda olması gayet anlaşılır bir durumdur. Ancak meselenin kadar basit olmadığını söyleyebilecek güçlü nedenlerimiz var. Haksız bir şekilde suçlandığını düşünen bir kişinin, suçlayan ile yüzleşmesi, kanıtlar istemesi ve iddialara karşı kendi tavrını koyması beklenir. Türkiye 90 yıldır böyle yapmadığı gibi, son ceza kanunu ile konunun tartışılmasını suç haline getirmeyi bile planlamaktadır. Bu da durumu anlamak ve çözüm önerileri getirmek için konuya daha derin bir bakış atmamızı gerekli kılmaktadır.

Toplumsal Bellek Yitimi

Türkiye'nin geçmişe ilişkin tavrını iki biçimde ele alabiliriz. Önce genel bir gözlemle başlamak ardından da özel meseleye yani Ermeni soykırımına gelmek istiyorum. Türkiye'deki tarih bilinci eksikliği çok çarpıcıdır. Bu amnesia (bellek yitimi) durumunu sosyal bir hastalık olarak görmek bile mümkündür. Üstelik bu hatırlamada zaaflar gösterme hali sadece Birinci Dünya Savaşı dönemine ait değildir. Aynı şekilde 1960'lar ve 1970'ler de uzun bir süredir toplumsal belleğin dışına çıkarılmıştır.

Geçmişi tartışmaya ilişkin gönülsüzlüğü anlatmak için Türkçe'de bir deyim vardır: "Boşver, takma kafana". Bu sözcükler, günlük konuşmalarda sık sık kullanılır ve "geçmiş önemli değildir, geçmişle uğraşmak sağlıklı bir iş değildir" anlamına gelir. Bunun ardında yatan nedenlerden biri Anadolu İslamı'nın içine sinmiş olan kadercilik duygusudur. Böylece sadece Ermeni soykırımı değil (kaldı ki bu Türk kültürel mantığına göre neredeyse "antik" dönemlerde kalmış bir olaydır), yakın ya da uzak geçmişte olan her şey unutulmalıdır.

Türk toplumu unutmaya meyyaldir ve unutmayı marifet sayar. Bunun Türkiye'nin mevcut problemlerinde büyük payı olduğunu söyleyenler şüphesiz haklı olabilirler. Çünkü Türk toplumu ta ki beklenmeyen bir patlama veya zorunlu dayatma ile kendisini dayatıncaya kadar mevcut sorunlarının ne olduğu ve çözümlerinin karşısına çıkıncaya kadar, mevcut sorunlarının ve çözümlerinin ne olduğu yolunda kafa yormak yerine, onları bilinmez bir geleceğe ertelemeyi tercih etmektedir.

Türk kültürüne sinmiş olan bu her şeyi bilinmez bir geleceğe atma arzuları bir başka tarihsel olgu ile daha da pekişmiştir. İmparatorluğun yıkımından sonra kurulan yeni cumhuriyet kendisine yeni bir tarih icat etmek zorunda kalmıştır. Bilindiği bir ulusun inşaası sürecinde bir parçasına sahip olmak ve bunun içinde yaşayanların da homojen bir grup olduklarını iddia etmek gereklidir ancak bunlar yeterli değildir. Bu "etno-kültürel"ya da "etno-dinsel" olarak da tanımlanacak sözde objektif unsurlara bir de subjektif faktör, yani "kolektif bellek" eklemek gerekir.

Cumhuriyet:Sıfır Noktası

Kolektif bellek, "hayal edilmiş" ulusun ulus-devlete dönüşmesi için gerekli psikolojik temeli oluşturur. Kolektif belleğin yaratılmasında, o grubun tarih içindeki deneyimlerini yansıtan "ortak bir tarih"in yazılması önemli rol oynar. Burada amaç, ulusu oluşturacak grubun üyeleri arasında geçmiş ortak davranış kalıplarını sürdürdüklerine dair ortak bir duygu yaratmaktır.

Ernest Renan'ın gözüpek ifadesi ile "bir devlet sadece geçmişin deforme edilmesi ile oluşabilirdi. Bir ulusun yaratılması geçmiş deforme edilmeden mümkün değildir" Geçmişin bozunuma uğratılmasının en bilinen biçimi ise unutmaktır.

Bu görevi yerine getirirken, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucuları ilave bir sorun ile karşılaştılar. Kemalist kadroların elinde Türk ulusal kimliğini oluşturmak ve bu kimliğe meşruiyet kazandırmak için kendi yakın geçmişlerini de kapsayan bir geçmiş kurmakta zorlandılar. Bunun temel nedenlerinden biri İslam dininin uluslaşmaya izin vermeyen, daha doğrusu buna gerek duyurmayan karakteriydi. Bilindiği gibi İslam dini, Osmanlı İmparatorluğu'nda etnik kimlikler kendilerini İslam dini ile tanımlayarak, bir arada yaşamalarını sağlamıştı. Hatta bu öyle bir noktaya varmıştı ki, İslam'ın ulusal kimlikler karşısındaki egemen konumu yüzünden, neredeyse tüm İslam öncesi Türk tarihi unutulmuştu.

Yeni yöneticiler yeni bir Türk tarihi bulmak ya da icat etmek için Osmanlı'nın altı yüz yılını atlamak ve çok gerilere gitmek zorunda kaldılar. Bu nedenle Cumhuriyetin yeni yönetici kadroları, Türklük duygusunu yaratmak uğruna yaşanan Osmanlıyı unutturmak ve Osmanlı ile bağıntılı kolektif hafızayı yok etmek için bir çok adım atmak zorunda kaldılar. Örneğin 1928'de Arap alfabesi yerine Latin alfabesi getirildi. İzleyen yıl Türkçe'yi yaygınlaştırmak ve bazı durumlarda Türkçe sözcükler icat etmek üzere Türk Dil Kurumu kuruldu. Dilin Türkleştirilmesi öylesine radikal bir şekilde yapıldı ki, sonraki kuşaklar artık 1930 öncesinde yazılmış hiçbir belgeyi okuyamaz hale gelmişti. Osmanlıca Cumhuriyet kuşağı için yabancı bir dil haline geldi. Bunun sonucu geçmişle bağların artık bu konuyla devletin istediği tarzda ilgilenen tarih profesörlerinin tanımladığı şekilde kurulması oldu.

Bir toplumun 1928'den önceki tarihiyle bütün ilişkilerini birden koparmış olmasını kavramak zordur. Gerçekten de bugün Türkiye'de -Osmanlıcayı bilen küçük bir azınlık dışında, hemen herkes aile büyüklerinin, hatta ana-babasının yazdığı mektupları, günlükleri bile okuyamaz haldedir. Bu gün Türk toplumu geçmişi kendi öz deneyimleri ve sözlü gelenekler aracılığıyla kavramaktan başka yola sahip değildir.

Türkiye'ye ve Türk insanının geçmişe yaklaşımına ilişkin bu gözlemler, her ne kadar Ermeni soykırımı meselesinin Türklerde neden böyle sinirli bir tepki yarattığını açıklamakta yetersiz kalsa da, Türklerin içinde yaşadıkları sosyal amnesia (sosyal unutma) halini anlamakta yararlı olacaktır.

Bu noktada Ermeni meselesine ilişkin tepkileri anlayabilmek için başka hassasiyetlerin altını çizmek zorundayız:

1- Suçlu bulunma ve/veya ayıplanma korkusu

Türkiye'nin geçmişi ile yüzleşmesinin neden güç olduğunu kavramak için akla gelen ilk neden, suçlu bulunmak ve bundan dolayı utanç içine girmenin yarattığı korku duygusudur, diyebilir miyiz? Sosyolog Ruth Benedict'in dünya yüzündeki toplumları genel olarak "suç" ve "ayıp" kültürleri olarak ikiye ayırdığı bilinir.

Benedict 'in yaptığı ayrıma göre "suç kültürleri" geçmişte yapılan yanlışlıklar üzerine konuşmaya kendilerini mecbur hissederler, "ayıp kültürleri" ise geçmişin yanlışlıkları üzerinde konuşmayı reddederler. Geçmişi suskunlukla geçirirler. Türkiye'de bu değer yargılarından hangisi daha ağır basmaktadır? Araştırılması gereken ilginç bir sorudur bu. Fakat ister "suç" kültürünün ister "ayıp" kültürünün etkisinde olsun, Türkiye'nin şu anda içinde bulunduğu durumu en iyi Nazi kasaplarından Adolph Eichmann 'ın sözleri anlatmaktadır.

Bir rahibin onu günah çıkarmaya teşvik etmesi sırasında Eichmann, "Olayların üzerinden bunca zaman geçtikten sonra, size kalbimde şüphe tohumları yeşertme izni veremem" der. Türk devleti veya Türk toplumu da benzer bir sorunla karşı karşıyadır. Bir ulusal kimlik-devlet yarattıktan 85 yıl sonra, geçmişin kabahatlerini yüklenmek ve bunun maddi-manevi sonuçlarına katlanmanın bedeli ağır olsa gerektir. Hele de bu suçun farkına varmak demek, Türk ulusal kimliğine ve bunun algılanış biçimine ciddi bir darbe vuracak, hatta yıkacak bir karakterde ise.

Kısacası Türkiye, Türk toplumunun tarihsel dokusunu tümüyle tahrip edecek bir tarihi gerçekle yüzleşmekten kaçınmaktadır.

2 - "Gizli Şiddet"

Bu olguyu, yeniden Habermas'ın bir teziyle açıklayabiliriz. Habermas, toplumların sosyal dokuları ve kurumları içine yerleşik, gizli bir şiddet olgusunun var olduğuna dikkat çeker. Habermas bu şiddet sayesinde, toplumun tümü tarafından benimsenmiş bir iletişim biçimi yaratıldığını savunur.

Bu "kolektif iletişim tarzı" sayesinde, hem bazı olguların toplumun dikkatinden kaçırılması başarılır, hem de toplumda gözle görülmez bazı sınırlamaların yasallaştırılması sağlanır. Burada önemli olan nokta, toplumun bu tarzda örülmesinin, yapılanmasının toplumun yöneticileri tarafından topluma açık bir biçimde empoze edilmediğidir.

Aksine bu yapı, yönetilenler tarafından farkına bile varılmadan içselleştirilmiştir. Zamanla topluma egemen olan bu iletişim metodu konusunda sessiz bir konsensus doğar. Habermas'ın "gizli şiddet" adını taktığı bu iletişim metodu sayesinde, toplumun kaçınması istenen konular sadece geçmişe havale edilmekle kalmaz, giderek unutulmasının hayırlı olduğu konusunda sessiz bir anlaşma sağlanır. Freud bu durumu insan psikolojisi açısından son derece olağan bulur. Ona göre bir insanın hoşlanmadığı bir fikri ya da olayı önemsiz bulduğunu söylemesi ve giderek ona karşı argümanlar geliştirmesi insan doğasının bir parçasıdır. Bir toplum için de hoş olmayan şeylerin önemsiz kılınması ya da onu reddetmesi gayet doğaldır.

Bu Ermeni Soykırımı konusunda da böyle olmuştur. Nahoş olaylar giderek kamuoyunun gündeminden "haksız" olarak nitelenerek dışlanmış, hatta daha ileri gidilerek böyle bir olayın var olmadığı ileri sürülmüştür. Soykırımla ilgili olarak toplumsal düzeyde bir duygusuzluk hali gelişmiş gibi görünmektedir.

Toplumsal Hafızanın "Kara Deliği"

Şu ana kadar hep toplumdaki "iletişimsel gerçeklik"ten söz ediyorum. Eklemek gerekir ki, bu iletişimsel gerçeklik toplumların düşünme ve varoluş biçimlerini; duygularını tanımlandığı inanç sistemlerini yani toplumların tüm sosyal-kültürel ilişkiler örüntüsünü belirlemektedir. Bahsedilenler ve bahsedilmeyenler ayırımı yaptığınızda, bu "iletişimsel gerçeklik"in, topluma has kolektif bir sır da yaratmaktadır. Daha doğrusu, "iletişimsel gerçeklik" toplumun sırlarını örten bir örtü haline de gelmektedir.

Benim düşünceme göre Ermeni soykırımı Türk toplumunun bu tarz bir kolektif sırrıdır ve bu soykırım toplumsal hafızanın "kara deliğine" yollanmış durumdadır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan beri bu konuda kolektif bir "suskunluk koalisyonu" devrededir. Ara sıra bizi dışardan rahatsız edenlere duyduğumuz kolektif toplumsal öfkemizin bir nedeni de budur. Kendimiz hakkında, düşünme ve varoluş tarzım konusunda, bizi bir yorgan gibi saran, kurduğumuz "iletişimsel gerçeklik" saldırıya uğramaktadır.

Bugün, eğer Türk toplumu tarihi ile yüzleşmek zorunda kalırsa, sosyal kurumlar, zihniyetler, inanç sistemleri, inanışlar, kültür ve hatta dil de dahil olmak üzere her şey sorgulanmaya başlayacaktır. Herşeyin ötesinde, bir toplumun kendisine ait algılayışı da sorgulanır olacaktır. Şüphesiz bu sorgulamanın yıkıcı ve zarar verici etkileri olacaktır. Bir toplumun 85 yıldır özenle oluşturduğu sosyal gerçekliğini bir kalemde yıkmaya hazır olmasını beklemek açıktır ki kolay değildir.

Ermeni iddialarının ortaya çıkışı

Gerek Sovyet Ermenilerinin tarihle açık konuşmalarının yasaklanması gerekse, dünyanın dört bir yanına dağılan Ermeni toplulukların kendilerini toparlamalarının bir kaç kuşağa mal olması, Ermeni soykırımının dillendirilmesini oldukça geciktirdi.

İlk soykırımı protesto ve tanınmasını isteme eylemleri 1960'lı yılların başlarına gider. Bu dalgayı, ASALA terör örgütünün devam ettirmesi ise asla tesadüfi değildir. ASALA 1968 gençlik eylemlerinin bir ürünüdür ve Almanya, İtalya, Türkiye örnekleriyle kıyaslanarak anlaşılabilir. Adı geçen tüm bu ülkelerde gençlik hareketlerinin, "ulusun kurtuluşunu" amaçlayan silahlı mücadele örgütlerini doğurması tesadüfi değildi.

Tüm bu ülkelerde, ulusal kimliğin oluşumu tarihi büyük ölçüde, kırılmalar, yenilgiler ve iktidar kayıplarını da içeren büyük travmalar biçiminde yaşanmıştır. "Taciz edilmiş" bir tarih ve ulusal kimlik ortaya çıkmıştır. Böylesi bir kimliğin önemli özelliklerinden birisi, kendine olan güven kaybı ve yaralanmış ulusal onurdur. "Yaralı ulusal onur"un en negatif özelliklerinden bir tanesi, sivil davranış normlarının kabulünde zorlanılması ve şiddete başvurma yatkınlığıdır. ASALA'nın terör eylemleri, tıpkı belki benzeri tüm terör eylemlerinde olduğu gibi, kısa vadede belki ortada bir sorunun olduğunu hatırlattı ve sorunu gündeme taşıdı ama uzun vadede taraflar arasına aşılması çok zor uçurumlar açtı.

Bugün, Türkiye'nin en "rasyonel" ve "dengeli" kurumlarının başında sayılan Türk Dışişlerinin Ermeni soykırımı meselesinde kraldan daha çok kralcı olması ancak geçmişte kurban verdiği mensuplarının acısı ile açıklanabilir.

Cumhuriyet'le yeninin doğuşu, geçmişin inkarı (3)

Cezalandırılma korkusu

Türkiye toplumunun tarihsel gerçeklikle yüzleşmekten kaçınmasının ikinci bir nedeni cezalandırılma korkusu olabilir mi? Kamuoyundaki yaygın kanıya göre < @="" "eğer="" ermeni="" soykırımını="" tanırsa,="" türkiye="" soykırım="" kurbanlarına="" toprak="" ve="" para="" tazmininde="" bulunması=""> Bazıları için ödenecek tazminatın miktarı değil, ahlaki boyutu yıkıcıdır, çünkü suçluluğu kabullenmenin onur kırıcı birşey olduğu düşünülmektedir.

Fakat belki bundan daha da önemlisi, Türkiye'nin uğrayacağı maddi zarardır. "Verilecek tek bir karış vatan toprağı yoktur ve bir çakıl taşı bile vermeyiz" sözü Türkiye'de çok sık tekrarlanan bir ifadedir. Peki gerçek durum nedir? Eğer, para meselesi bir yana bırakılırsa, toprak talep edilmesinin veya verilmesinin yasal veya gerçekçi bir zemini var mıdır?

Bilindiği gibi Türkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti arasındaki sınırlar, iki ülke arasında 1921'de imzalanan Moskova ve Kars anlaşmaları kesinleştirilmiştir. Bugün geçerli olan uluslararası yasalara göre Türkiye'nin Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait bir toprağı işgal ettiğini kimse ileri süremez. Yani Ermenistan Cumhuriyeti'nin bugün Türkiye sınırları içindeki bir toprak parçasının kendisine ait olduğunu iddia etmesinin hiç bir hukuki temeli yoktur ve böyle bir iddia hiçbir çevre tarafından da ciddiye alınmaz.

Nitekim, konu hakkında Türkiye'nin hassasiyetlerini bilen Ermenistan, neredeyse bir ritüel halinde, hiç bir toprak talebinde bulunmadığını tekrar eder durur. Her iki tarafın aşırı milliyetçi unsurlarının sık sık (bazen de kasıtlı olarak) toprak meselesini gündeme getirmesinin bu nedenle fazla üzerinde durulacak bir boyutu yoktur.

Türkiye maddi tazminat öder mi? Eğer, sadece içi boş ideolojik bir propaganda aracı olmak dışında bir işe yaramayan toprak talebi meselesini bir yana bırakırsak, geriye maddi tazminat ödenmesi meselesi kalır ki, bu da bir zamanlar Ermenilere ait olduğu bilinen, ancak tehcirden sonra başkalarının eline geçen mal ve mülklerin karşılığı olarak Türkiye'nin mağdurlara ya da mirasçılarına belli bir miktarda para ödemeyi göze alması demektir. Yani Türkiye'nin geçmişteki haksızlıklarını kabul etmesi aynı zamanda, bunu telafi etmek için tazminat ödemeyi kabul etmesi anlamını taşıyacaktır.

Eğer Türkiye'nin bu yüzden tarihiyle yüzleşmekten kaçındığını söylersek, Türkiye'nin asıl derdi, geçmişte ne olup bittiğinden çok, bunun kabul etmenin doğuracağı sonuçlardır diyebiliriz. Ancak durum bu kadar basit değildir. Çünkü Avrupa Parlamentosu'nun 1987'de kabul ettiği karara göre, Parlamento, 1915 olaylarının 1948 tarihli Soykırım Sözleşmesinin tanımladığı unsurlara göre soykırım olarak tanımlanabileceğini, ancak bu tarihsel gerçekliğin tespitinden hareket ederek olanlardan bugünkü Türkiye Cumhuriyeti'nin mesul tutulamayacağını ve ona karşı ne politik, ne yasal ne de maddi bir talebin ileri sürülemeyeceğini karara bağlamıştır. Parlamento konu hakkında daha sonra başka kararlar da almıştır ama bunlar yukarıdaki tutumu esastan değiştiren kararlar değildir.

Ayrıca Ermenistan Başkanı Robert Koçaryan Türklerden bu olaylardaki sorumluluklarını kabul etmeleri karşılığında herhangi bir toprak ve tazminat talebinde bulunmayacaklarını, Türklerin bu olaylardan duydukları üzüntüyü duymakla yetineceklerini beyan etmiştir. (Koçaryan'ın bu konuda söyledikleri Agos gazetesinin 2 Şubat 2001 tarihli 253. sayısında okunabilir.)

Özetle, Türk tarafı, Ermeni hükümetinden toprak ve maddi tazminat konusunda her hangi bir girişimde bulunulmayacağını bilmektedir. Fakat tüm bu verilen sözler Türkiye'yi fazla etkiler görülmemektedir.

Bunun iki nedeni olabilir; birincisi, Türkiye Avrupa Parlamentosunun ve Ermenistan hükümetlerinin verdikleri sözleri yeteri kadar inandırıcı bulmamaktadır. İkincisi, Türkiye'nin konuyu tartışmaktan bu kadar kaçınmasının derinde yatan başka nedenleri vardır.

Birinci konu için denebilir ki uluslar arası toplum tarafından bazı ilave garantiler verilmesi, Türkiye'nin kendini daha güvenli hissetmesini sağlayabilir ve onun soykırımı tanıma konusunda adımlar atmasına yardımcı olabilir. Ancak bunlar yapılsa bile sorunun halledilemeyeceğini de görmek gerekiyor. Bu da ikinci boyuttur ve derki, Türkiye'nin tarihiyle yüzleşmeye hazır olmamasının nedeni tazminat ödemek korkusu değildir ve ortada irdelenmeye muhtaç bazı başka nedenler de vardır. Bunlara "ahlaki nedenler" adını verebiliriz.

3. Post-travmatik şok ve geçmiş korkusu

Ortada Türkiye cephesinden yapılan ve "ahlaki" olarak niteleyebileceğimiz bir dizi itiraz vardır ve bence bunlar yukarıda saydığım nedenlerden daha önemlidir. Bunlardan biri post-travmatik şok (travma sonrası şok) ve bununla yüzleşmenin zorluklarına dairdir. (Bu konuyu tartışırken kullanacağım "kolektif travma" terimi gerek tanım gerekse değişik olaylara uygulanabilirliği açısından çok tartışmalı bir terimdir, ancak buna rağmen böyle bir terim olmadan olan biteni açıklamak da zor görünmektedir.) Bir diğer önemli neden,Cumhuriyet'in kurucu kadrolarından bazılarını, kahramanlar olarak değil de aynı zamanda hırsız ya da katil olarak tanımlamak tehlikesinin mevcudiyeti gelir.

Üçüncü önemli neden de, toplumun bu "suçluluk-savunma-özür" meselesinin nereye kadar gideceği, bu işin sonunun nereye varacağına ilişkin taşıdığı endişelerdir diyebiliriz. İmparatorluğun en uzun yüzyılı Kanımca, Ermeniler Türk toplumuna, tarihlerindeki en travmatik olay olan Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkımını hatırlatan bir sembol gibidirler ve Türklere sürekli olarak bu kötü tarihi çöküşü anımsatmaktadırlar.

Konuyu biraz daha açmak istiyorum. Bilindiği gibi, üç kıtaya yayılmış büyük Osmanlı İmparatorluğu son 150 yılında bir çözülme sürecine girmişti. Bitmez tükenmez savaşlar, yenilgiler ve büyük insan kayıpları İmparatorluğun devamı konusunda derin endişeler yaratmıştı. Bu yokolma korkusunun ne kadar yoğun olduğunu anlamak için sadece 1870-1920 yılları arasında imparatorluğun topraklarının yüzde 85'ini, topraklarının ise yüzde 75'ini kaybettiğini hatırlamak yeterlidir.

Bu süreç boyunca, imparatorluğun yıkılmasını önlemek için yapılan her girişim başarısızlıkla sonuçlanırken, yönetici elit, bütün bu olanlar bitenlerden Emperyalist güçleri sorumlu tutmak eğilimindeydi. Onlara göre büyük devletler Osmanlı İmparatorluğu'nu yıkmak ve onurunu ayaklar altına almak için sistematik bir çaba içindeydiler. İmparatorluğun yönetici sınıfı o yıllarda, artık tarihin dışına itildiklerini, artık "hiç kimse" haline geldiklerini ve Emperyalist güçler ve Anadolu'da yaşayan diğer etnik-ulusal gruplar tarafından yokedilmeye çalışıldıklarına çok güçlü biçimde inanıyorlardı. Kısaca devletin toptan imhası ile karşı karşıya olduklarını düşünüyorlardı.

Bu zihniyet atmosferinde, yeni Türk devletinin kurucu kadroları, Cumhuriyet'in kuruluşu ile birlikte geçmişin bu karanlık sayfalarını kapattıklarını yaralarını sardıklarına inandılar. 1923 onlar için yepyeni bir başlangıç, bir çeşit sıfır noktası oldu. Bu yüzden de, "sıfır noktası"ndan önceki o sıkıntılı yılları anımsatan herşeyden ne pahasına olursa olsun kaçınmak istediler. Cumhuriyetin ilk yıllarında üzerinde konuşulmaktan hiç çekinilmeyen bir konunun zamanla bir tabu haline dönüştürülmesinde bu noktanın büyük bir önemi olsa gerekir.

Eğer bir benzetme yapmak gerekirse, Türk toplumu kendini, küllerinden doğan Zümrüd-ü Anka Kuşu gibi gördü. Ermeniler de sanki onların içinden doğdukları "külleri" sembolize ediyordu. Cumhuriyet, Türkler için, İmparatorluğun yıkıntıları üzerinde yükselen, düşmanları tarafından bile saygıyla karşılanan kolektif bir projenin ahlaki zafer abidesi gibiydi ve bu haliyle daha önce yaşanmış yenilgilerin ve ölümlerin merhemi gibiydi.

Bu arka plan bilgisiyle, Cumhuriyet'in neden daha önceki dönemlere ilişkin fazlaca konuşmak istemediğini anlamak mümkündür. Psikoloji biliminden biliyoruz ki, hasta olan kişi, hastalığa sebep olan travma ile yüzleşmek için gereken duygusal esneklikten uzaktır. Bu durum, kolektif kimliklerde de aynen bireylerdekine benzer bir seyir izler. Tarihinde büyük bir travma yaşamış ama bu travma ile yüzleşme cesaretine sahip olmayan; hatta onu bastırmayı ve unutmayı tercih eden bir toplumun bireylere benzer bir tepki verdiğini söylemek mümkündür.

Bana göre Türkiye, bu türden bir sosyo-psikolojik bir sorun yaşamaktadır ve bu sorunun tek çözümü, Türkiye'nin geçmişi ile doğrudan yüzleşmesi ve tarihi üzerine açıkca konuşmasıdır. Türk toplumu, geçmişiyle yüzleşemediği ve travmanın anılarını tutarlı bir tarihsel anlatı içine yerleştiremediği sürece iyileşemeyecektir.

Mustafa Kemal Atatürk'ün tutumu

1915'te yaşananın bir toplu kıyım olduğu gerçeği, o dönem yaşayan herkes tarafından, hatta Kurtuluş savaşı önderleri tarafından da aynen kabul ediliyordu. M. Kemal'in Ermenilere yapılanları"alçaklık", "vahşet" olarak tanımladığı, katliam olarak adlandırdığı onlarca konuşması vardır. (Bu dönemde jenosit terimi kullanılmadı çünkü bu terim çok sonra II. Dünya Savaşı'ndan sonra kullanıma girdi.)

Eylül 1919'da Sivas'ta M.Kemal'i ziyaret eden Amerikan Generali Harbord, Mustafa Kemal için, "Ermeni kıtâlini o da takbih ediyordu" diyordu. M. Kemal'e göre, "Ermenilerin katledilip sürülmeleri hükümeti ele geçiren küçük bir komitenin eseri"ydi. (Rauf Orbay'ın Hatıraları, Yakın Tarihimiz, Cilt 3, s.179) Yine aynı tarihlerde, ABD Radyo Gazetesi'ne verdiği mülakatta "Hiçbir yayılma planımız yoktur... Ermenilere karşı yeni bir Türk vahşetinin olmayacağının garantisini veririz" der. (Bilal Şimşir, British Documents on Atatürk, Volume I, s.171, Ankara 1973)

Kazım Karabekir'e 6 Mayıs 1920'de çektiği telde, Karabekir'in, yeniden bir Ermeni kıtalı anlamına gelecek her türlü girişimden uzak durmasını ister. (K. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 707) 24 Nisan'da Meclis'te yaptığı konuşmada, 1915'te Ermenilere yapılanları, "fazahat" (alçaklık) olarak tanımlar. vb. vb. (Atatürk'ün TBMM Açık ve Gizli Oturumlarındaki Konuşmaları, Cilt I, s.59) O yıllarda, Ermenilere yönelik yapılanların bir katliam olduğu tartışma konusu bile değildir, hatta suçluların cezalandırılması gerektiği açık olarak savunulur.

1919 Eylül'ünde, İstanbul'daki Ali Rıza Paşa Kabinesi ile M. Kemal arasında bir dizi yazışma yapılır. İstanbul adına yazışmayı yürüten Harbiye Nazırı Cemal, M. Kemal'in (Heyet-i Temsiliye'nin) "Harp esnasında yapılan her nevi cinayet faillerinin cezayi kanuniyeden kurtulamayacakları ", yolunda bir açıklama yapmalarını ister. Cevabi yazıda M. Kemal, "harp esnasındaki suiidarelerin meydana çıkarılıp tecziyesi, vatanımızda mes'uliyetin büyük ve küçüklere seyyan olduğunu, kanun devrinin tamamen bitarafane ve kemali adlü hakkaniyetle başladığını idrak etmek ehassi amalimizdir" der. Üstelik bu cezalandırmanın, "birçok münakaşalara sebep olacak olan kağıt üzerinde reklam tarzında neşriyattan ziyade bilfiil tatbikatile yârü ağyare izharını daha muvafık ve faideli" gördüğünü ekler.

Yani M. Kemal'in beklediği cezalandırmaların kağıt üzerinde reklam amaçlı değil, somut uygulama biçiminde olmasıdır. (Nutuk, Cilt III, Vesikalar, Vesika 141-2, s. 164-6) Kırım suçlularının yargılanması Amasya görüşmelerinde ele alınır. Görüşmelerde üçü açık ve imzalı, ikisi gizli ve imzasız beş protokol karara bağlanır. 21 Ekim 1919 tarihli birinci protokolde, " İttihatçılığın, İttihat ve Terakki fikrinin memlekette tekrar uyanması, hatta bazı alâiminin meşhut olması siyaseten muzırdır...Tehcir dolayısıyla irtikabı cürmedenlerin kanunen mücazatı adlen ve siyaseten elzemdir" denir.

Üçüncü protokol yapılacak seçimlere ilişkindir ve Ermeni Kırımı nedeniyle aranan İttihatçıların seçimlere katılmasının engellenmesi gerektiği konusunda anlaşma sağlanır. Bunu için Anadolu hareketi seçimlere müdahale hakkını kendisinde saklı tutar. "İçtima edecek heyeti meb'usan meyanında şahsiyetleri ittihatçılığı mesavisile alâkadar ve tehcir ve taktil mesailile ve menafii hakikiyei millet ve memlekete münafi sair mesavi ile lekedar olan kimselerin bulunması caiz olmadığından bu cihete mâni olmak için mümkün olan esbaba tevessül edilebilir." (Nutuk, Cilt III, Vesika 159-160, s. 193-4)

Kahramanları kötü adamlara dönüştürme ikilemi (4)

Şimdiye kadar söylediklerimizden başka, tarihle yüzleşmeyi neredeyse imkansız hale getiren ilave bir faktör daha vardır. Eğer bir toplum, bugününü borçlu olduğu kişilerin (bizim örneğimizde içlerinden bir kesimin), birer kahraman değil de, aslında kendi öz kimliğinin kültürel bileşenlerini tehdit eder türden suçlar işleyen kişiler olduğunu keşfederse bunu ne kadar kaldırabilir? Eğer varsa böyle bir gerçeklik, yaratacağı şok kabul edilmek durumundadır.

Bu durum, bir toplumun, sahip olduğuna inandığı kendi kimliği ile bunun başkaları tarafından kabul edilmiş hali arasındaki büyük bir çelişkinin varlığına denk düşer. "Kahraman"ile "katil veya hırsız sayılma" arasındaki korkunç uçurumla baş etmek için kolektif şizofreniden, inkardan, o olayla ilişkisini yok saymaktan veya içine kapanmaktan başka çare yok gibi gözükür. Türkiye'de konu üzerine konuşmaktan kaçılmasında böyle bir gerçekliğin ağır payı vardır.

Osmanlı İmparatorluğu'nun yönetici elitinin, fazla bir değişikliğe uğramadan Cumhuriyet döneminin de yönetici eliti olması, doğal olarak Ermeni soykırımı ile Cumhuriyet'in kuruluşu arasında bir ilişki doğurmuştur. Bu üç yönlü bir ilişkidir.

Birincisi, 1918'de Birinci Dünya Savaşı'nda yenildikten sonra Anadolu'da direniş hareketini örgütleyen parti ile soykırımı uygulayan parti aynı partidir. Türk tarih yazımında İttihat ve Terakki Partisi 'nin Anadolu hareketi içindeki rolü küçümsendiği için, bu bağlantı ortalama bir kişinin kafasında kolayca kurulmaz ama Mustafa Kemal bile İttihat ve Terakki Partisi üyesidir, ancak bu parti içinde sivrilmiş biri değildir. Anadolu'ya görevle gönderilmesinde sakınca görülmeyecek, öne çıkmamış bir politik kimliğe sahiptir. Mustafa Kemal kendisinin başlangıç yıllarında arka planda kalışını, Enver Paşa tarafından yapılan komplolar ile izah eder.

Bilindiği gibi İttihat ve Terakki Fırkası, askeri bir yenilgi halinde, direnişe ne şekilde devam edileceğinin planlarını daha savaş öncesinde yapmıştı. Aslında yenilgiye rağmen Enver Paşa için savaş bitmemişti ve ikinci perdesi Kafkaslar'da yeniden açılacaktı. Savaşın bitiminden önce, Teşkilat-ı Mahsusa tarafından Anadolu'nun birçok yerinde gizli depolara silahlar saklandı.

Mondros Mütarekesi'nden hemen sonra da, İttihat ve Terakki Fırkası, ilk savunma ve direniş örgütlerini Anadolu'da kurmaya başladı. Bunlardan Karakol adıyla bilineni, doğrudan İttihat ve Terakki liderleri Enver ve Talat Paşalar tarafından kurulmuştur. Karakol örgütünün birincil görevi direnişi örgütlemek olduğu kadar, Ermenilere karşı işlenmiş suçlardan dolayı aranan İttihat ve Terakki lider kadrosunun yurtdışına gizlice kaçırılmasını örgütlemekti.

Cumhuriyetin kuruluşu ile soykırım arasındaki ikinci önemli bağ ise birincisinin doğal bir sonucuydu. Ulusal kurtuluş savaşını örgütleyen ve yürüten kadroların bir kısmı soykırıma doğrudan katılmış kimselerdi. Tehcir suçlarından dolayı aranan ya da yargılanan pek çok kişi arasında; Topal Osman, Deli Halit Paşa, Yenibahçeli Şükrü, Hilmi, Nail Beyler en çok bilinen isimlerin başında gelir. Bunu gibi, Kurtuluş Savaşı'ndan sonra önemli görevlere atanan kadrolar arasında da soykırımda doğrudan görev almış olanlar vardı. Örneğin Ermeni Tehciri'nin İskan-ı Aşair ve Muhacirin Umum Müdürü (Sevkiyat Reis-i Umumisi) Şükrü Kaya İç İşleri Bakanlığı ve CHP'nin genel sekreterliğini yaptı. Şükrü Paşa Malta'ya sürgün edilmiş ancak 6 Eylül 1921'de firar etmişti.

Kırım sırasında önce Bitlis daha sonra Halep valisi olan Abdülhalik Renda, Malta'dan döndükten sonra önce Maliye, Milli Eğitim ve Milli Savunma bakanlıklarında bulunmuş, ardından TBMM başkanlığı yapmıştır. Soykırım yıllarında Diyarbakır milletvekili olan Arif Fevzi (Pirinççizade) bir süre Malta'da gözetim altında tutulduktan sonra dönmüş, Mayıs 1922-Ekim 1923 arasında Nafıa Vekilliği yapmıştır. Yine Malta'da 2805 no'lu tutuklu olarak bulunan İttihat Terakki'nin Antep milletvekili Ali Cenani Bey Kasım 1924-Mayıs 1926 arasında Ticaret Bakanı olurken, Ermeni ölülerinin gömülmesinden sorumlu Sağlık Genel Müfettişi olan Dr. Tevfik Rüştü Aras 1925-1938 arasında bir çok önemli görevinin yanısıra İkinci Dünya Savaşı sırasında Dışişleri Bakanlığını yürütmüştü. Şüphesiz bu liste, benzeri isimlerden sadece birkaçıdır ve onlarcasını daha eklemek mümkündür.

Soykırım zenginleri

Cumhuriyetle Ermeni Soykırımı arasındaki üçüncü bağlantı ise, Anadolu'nun bazı bölgelerinde (Çukurova gibi) soykırımdan zengin olan yeni bir tabakanın oluşmuş olmasıdır. Soykırım zengini eşraf, Ermenilerin geri gelip hem intikam alacaklarından hem de mallarını geri isteyeceklerinden korkmuşlardır. Nitekim savaş sonrasında İttifak güçlerinin bu kesimin peşine düşeceğinin anlaşılması üzerine bu yeni zenginler tabakası, ulusal direniş hareketinin destekçisi olurlar.

Bütün bunları alt alta yazdığımızda, gayet açık olan şey, ulusun kolektif belleğine "bir ulusu yoktan vareden" adamlar olarak kazınmış bazı kişilerin birden hırsızlar ya da caniler olarak tanımlanmasının bir toplum için ne kadar yıkıcı olacağıdır. Bu nedenle Ermeni Soykırımı, hem 1923 öncesi için hem de Cumhuriyetin kurulduğu yıllar için unutulması gereken bir referans noktasıdır.

Ermeni Soykırımını tümüyle inkar etmek, bu sorunlarla yüzleşmek için inisiyatif almaktan elbette çok kolay bir yoldur. Fakat eklemek gerekir ki, Türkler, Cumhuriyetlerinin kurucusu olan Mustafa Kemal'in kişiliğinde, konunun üzerine gitmek için son derece önemli bir desteğe sahiptirler. Mustafa Kemal'in, o son derece zor günlerde bile göstermekten çekinmediği cinayetleri lanetleyen ahlaki tavır alışı, bugünkü kuşaklara, konuya yaklaşmada işe nereden başlanacağının ışığını tutar gibidir. Daha sonraki kuşaklar, neredeyse tapınmak derecesinde saygı gösterdikleri liderlerinin Ermeni soykırımı konusundaki dürüst tutumunun çok ama çok gerisine düşmüş görünüyorlar.

"Bu işin sonu nereye varacak" korkusu

Türkiye'de bir başka yaygın kanı da, bu konuyu tartışmaya başlamanın tarihsel haksızlıklar konusunda bir nevi Pandora'nın Kutusu'nun açılması sonucunu doğuracağıdır. Yani tarihle yüzleşmeye hangi tarihten itibaren başlanmalıdır ve bu nereye kadar götürülmelidir? Ve bunun arkasından ne gelecektir? Türkiye'de bugün pek çok kişi, geçmişin böyle didiklenmesi zararlı sonuçlar doğurabilir, diye düşünebilmektedir. Bunun bir nedeni, acaba, tarihinde pek çok yanlış yapmış bir toplumun bu kadar çok sorunla baş edemeyeceğini düşünmesi olabilir mi?.

Gerçekten de Osmanlı-Türk tarihindeki kitlesel şiddetin tarihi dipsiz bir kuyuya benzer. Eğer tarihi tartışmaya, 19.yy'ın sonları ile 20.yy'ın başlarından itibaren başlarsak, tarihsel haksızlıkları iki kategoride toplayabiliriz. Bu kategorilerden ilki 1923 öncesinde esas olarak Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında yaşanan çatışmaların ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Bu çatışmalar Cumhuriyet dönemi boyunca da gayrimüslimlere düşmanlık duyulması ve onlara karşı çeşitli haksız uygulamaların gündeme getirilmesi biçiminde devam etmiştir.

Bu düşmanlığın en meşhur örnekleri arasında 1934'de Trakya'da yaşayan Yahudilere karşı yürütülen saldırılar ve 15 bine yakın Yahudinin yerlerinden edilmesi, dahası ülkeden göç etmek zorunda bırakılması, 1942'de esas olarak gayrimüslimlere uygulanan Varlık Vergisi, 1955'de İstanbul'da yaşanan ve 6-7 Eylül olayları diye bilinen, başta Rumlar olmak üzere tüm gayrimüslimlere karşı kitlesel saldırı hareketleri, 1963'de Rumların İstanbul'dan kaçırtılması, Süryanilerin Avrupa'ya ve ABD'ye göç etmesi sayılabilir.

Kürt ayaklanmaları

İkinci kategori ise Cumhuriyet Döneminde ortaya çıkan yeni çatışmalarda yaşanan haksızlıklardır. Bu çatışmalar esas olarak Müslümanlar ile Müslümanlar arasındadır. Örneğin 1920 ile 1938 arasında, yüzlerce ölüyle sonuçlanan 20'den fazla Kürt ayaklanması yaşanmıştır. Bu daha çok geleneksel sayılabilecek çatışma ve haksızlıklara bir de 20.yy'ın sonlarına doğru yaşanan askeri darbeleri eklemek gerekir.

Türkiye toplumunun neredeyse her kesimi, son kırk yılında, askeri darbeler, işkenceler, iz bırakmadan kaybolmalar, ölüm mangaları, Kürtlere ve Alevilere yönelik baskı ve saldırılar, faşist gruplarla sol gruplar arasındaki silahlı çatışmalarla biçiminde birçok olayla sarsılmıştır. Yakın tarihinde bunca yıkıcı olay yaşayan hangi toplum hiçbir şey olmamış gibi yaşamaya devam edebilir? Şu andaki Başbakanı bile kısa bir süre önce hapisten çıkmış bir hükümlü olan bir toplumdur Türkiye.

Böylesi bir tarihe sahip olan ve geçmişle yüzleşmeye cesareti olmayan her toplumun yapacağı gibi Türkler de unutmayı tercih ediyorlar ve asıl sorun bu unutmanın mümkün olmadığının kavranılamamasından kaynaklanıyor. Türkiye'nin öğrenmesi gereken, unutmanın en iyi yolunun üstüne örtü etmek değil, konuşmak olduğunu kavramasıdır.

Fakat Cumhuriyet dönemindeki çatışmaların bir önemli özelliği, Türkiye'de konuşmayı zorlaştıran bir faktör olmaktadır. Bilindiği gibi, toplumun değişik katmanları (Kürtler, Aleviler, Laikler vb.) çatışmalar boyunca birbirleriyle sürekli yer değiştiren ittifaklara girmişlerdir. Tarihi boyunca yaşanmış her çatışmanın kurbanı, faili, sempatizanı ya da destekçisi rolleri, çatışmanın karakterine bağlı olarak değişmiştir. Belli bir çatışmada kurban durumunda olabilen bir grup (örneğin Aleviler) bir başka çatışmada fail veya faillerin destekçisi (İslam'la çatışma ya da Kürt sorunu) olabilmektir.

Toplumsal gruplar genel kural olarak çatışmalar içindeki kendi rollerini ya kurban ya da son derece haklı olmak temelinde kurgulama eğilimindedirler. Türkiye tarihi ise bu konuda hiçbir gruba temiz bir sayfa sunmaz. Bu girift tarih, geçmişle yüzleşmek konusunda egemen olan kültürel gönülsüzlükle de birleşince Türkiye'de tarihsel haksızlıklarla yüzleşmek hiç arzu edilmez bir iş haline gelmiştir.

Kolektif amnesia'ya devam

Bu durumu açıklamak için ikisi de aynı gün yaşanan bir örnek vermek istiyorum. Geçtiğimiz aylarda Diyarbakır'da, İnsan Hakları Örgütü'nün büyük çabasıyla 10 Kürt köylüsü cesedinin gömülü olduğu bir toplu mezar bulundu. Bu "kayıp kişilerin" daha önce devlet güçleri tarafından tutuklandıkları ama gözaltında iken vuruldukları ve gömüldükleri anlaşıldı.

Aynı gün gazetelerde 10 yıllık bir hapislik hayatından sonra serbest kalan önemli Kürt önderlerinden Leyla Zana'nın DYP lideri Mehmet Ağar ile görüşme talebinde bulunduğu yazıldı. Mehmet Ağar, toplu mezardan çıkarılan Kürt köylülerinin kaybolduğu dönemde İçişleri Bakanıydı. Leyla Zana ve Mehmet Ağar'ın, buluşma öncesi ve sonrasındaki tutumları, o kötü olaylarla yüzleşmekten ve üzerinde konuşmaktansa o olayları tarihe gömmenin daha doğru olacağını öne çıkaran bir kültürel duruşa denk düşüyordu.

"Kolektif amnesia"yı devam ettirmek her ikisi için de çok sorunsuz bir tutum olarak gözükmektedir. Gazeteciler ise (örneğin Ertuğrul Özkök, Hürriyet Gazetesi'ndeki 10 Kasım 2004 tarihli yazısında) bu buluşmayı "geçmişin yaralarını onarma yolunda dostça ve cesur bir adım olarak" alkışlamışlardır. Bu Kolektif amnesia'nın devam ettirilmesine iyi bir örnek teşkil eder ve malesef Türkiye'deki sorunun nerede yattığına işaret eder. Amnesia'nın tek alternatifini kavga etmek veya döğüşmek olarak kuran bir kültürel çatının çok sağlıklı olmayacağı artık kabul edilmek durumundadır. (TA/AK)

* Minnesota Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Taner Akçam'ın nisan ayında, Birgün gazetesinde yayınlanan yazı dizisinin tam metni.