Tarih, Çiller ve Demirel

İlki DYP'ye, ikincisi Demirel'e ait bu iki "vecize", son günlerde çok konuşulur oldu. Krizden çıkışın yolu daraldıkça, çözüme ulaşmada sorunlar biriktikçe, bu iki müflis siyasetçi, bit pazarından çıkıp yeniden arzı endam etmeye ve iddialı laflar sarfetmeye başladılar.

Oysa, her şey zihinlerde o kadar berrak ki.. Ucu, 7 yıl öncesine uzanan bugünkü krizde, sütten çıkmış ak kaşık gibi bu iki kifayetsiz muhteris siyasetçi, sorumluluklarını unutmuş görünüyorlar.

Bugünkü kriz, 1994'te yaşanan Demirel-Çiller dönemi krizden kopuk değil. 2001 krizi için; halı altına süpürülmüş olan 1994 krizinin yeniden patlamış hali demek yanlış olmaz.

Halı altına süpürülen temel sorunlar

Çiller- Demirel ikilisinin döneminde yaşanan 1994 krizinin de bugünkü 2001 krizinin de altında baş edilemeyen ve çığ gibi büyüyen devlet maliyesi açıkları vardır. Ve bu açıkların büyüme ortamını malum ikiliye borçluyuz.

2000'de de 1994'te de kriz öncesi döviz kuru aşırı değerli tutuldu. . Ucuz döviz politikası ile kolay dış borçlanma yapıldı ve devletin finans ihtiyacı karşılandı. Ama, bu ucuz kur politikası diğer yandan ithalatı kamçıladı, ekonomik büyüme bu sayede gerçekleşti, ekonomi ısındı fakat hızlı ithalat yavaş seyreden ihracatı katlayınca dış açık, giderek de cari açık iki kriz döneminde de büyüdü.

İki dönemde de bu yaşandı. Şu farkla ki, 1994 krizinde cari açık, 6 milyar doları bulurken 2001 krizinde 12 milyar dolara ulaştı. Bu da 2001 krizinin şiddeti hakkında bir fikir verebilir.

1994 öncesi yıllarda, Özal ile başlayan Demirel'le süren kamu ücret-maaşlarına, tarım fiyatlarında yapılan "yüksek oranlı zamlar" iç talebi kamçıladı. 1989 Ağustosunda 32 sayılı kararname ile sermaye hareketlerine getirilen serbesti, dış borçlanmayı hızlandırdı ve ekonomi 1980'lerin sonlarında ve 1990'ların başlarında yoğun biçimde ısındı.

1994 Krizi öncesi şişen ekonomi

Özellikle 1994 krizi öncesi, 1993'te büyüme hızı yüzde 8'i aştı. Tıpkı 2001'de yaşandığı gibi, 1994 öncesinde de kriz öncesinde de döviz kuru aşırı değerlenince dövize hücum yaşandı. 1994'te bunu önlemek için yüksek faiz silahı caydırıcı olarak kullanıldı ama iki dönemde de çare olmadı, devalüasyon kendini dayattı.

İki dönemde de dengeleri yeniden kurmak için Uluslar arası Para Fonu (IMF) desteği istendi. 1994'te IMF, geleneksel daraltıcı reçetesini uygulattı ve ekonomi, dış piyasalardan IMF'nin 600 milyon dolarlık desteğinden başka kaynak bulamadı. 2001'in dış kaynak arayışında da IMF kaynaklarının dışında kaynak bulunamadı.

Dış kaynak, açıklar ve 1994

Çiller mamulü 1994 krizinde yüksek cari açık, uzun süren bir daralma-küçülme döneminin ardından azaltıldı. 1994 boyunca ekonomi yüzde 6 küçüldü.

Ekonomide büyüme ile dış kaynak girişi arasında bire bir bağ var. Ekonomi, dış kaynakla büyüyor, dış kaynak ülkeyi terk eder ya da girişini durdurursa, küçülüyor. 1994 krizinde dış kaynak arayışlarına rağmen, dış borç stoku artmadı. Ekonomi dış borç ana para ve faizlerini iç kaynaklarla karşıladı, net sermaye kanamasına uğradı. 1995 sonrası cari açığın da iyileşmesiyle dış kaynak akışı arttı. Böylece dış borç stoku iki kriz dönemi arasında 65 milyar dolardan 115 milyar dolara yükseldi.

Çiller döneminde küçülen ekonominin ithalat talebi daralıp devalüasyon sayesinde ihracat göreli artış gösterince cari açık da 1994 sonunda kapandı, hatta artıya geçti. Bu arada bavul ticareti gibi konjonktürel fırsatlar da açığı daraltmaya yaradı.

Kamu açığında ise, döneme özgü ek vergiler konuldu, gelirler artırıldı ama, dövize yönelmeyi caydırmak için yüksek faiz silahı kullanılınca kamu giderleri kaleminde faizin payı olağanüstü yükseldi, rantiyeler yine kazandı. O nedenle kamu açığı beklenen ölçüde daralmadı.

Çiller'in 1994 krizini savuşturmada kullandığı bir araç da gelirlere baskı oldu. 1989 sonrası yüksek bağıtlanan toplu sözleşmeler ve seçimlerin etkisiyle yüksek düzeyde belirlenen taban fiyatlarıyla ciddi reel artışlar gösteren gelirler, 1994'teki yüksek enflasyonla baş edemeyince iki üç yıl önceki kazanımlarını kaybetti.

Örneğin, reel ücretler 1994 sonunda 1992'deki düzeyine geriledi. Yüzde 6'yı bulan küçülme sonucu tensikatlar hızlandı ve işsizlik çığ gibi büyüdü.

Krizi Ertelemenin bedeli

Evet, Çiller-Demirel ikilisinin ürünü 1994 krizi, yaşanmış ve aşılmış bir kriz değildi. Yaşanmış ama aşılamadan sonraki yıllara, oradan da 2001'e ertelenmiş bir krizdi.

Bu erteleme, 1994 sonunda 67 milyar dolar olan dış borcun 2001'de 120 milyar dolara ulaştırılması sayesinde oldu. Bu, bugün için milli gelirin yüzde 60'ını aşan bir dış borç yüküdür ve bu bitmiş denizde gemiyi yüzdürmek için yeniden borçlanmanın pek de olanağı kalmamıştır. IMF kredileri ile günü kurtarmaktan ibaret bir sefalet yaşanmaktadır.

İşte Tarih ,İşte Devri Çiller...

1 OCAK 1994

Serbest Piyasa Döviz Fiyatları şöyleydi:

ABD Doları: Alış 14.900; satış 14.950 TL

Alman Markı: Alış 8540; satış 8575 TL

OCAK 1994

* 18 Ocak 1994: Döviz fiyatlarında başlayan hızlı yükseliş sürdü. Varını yoğunu satan halk parasını dövize yatırıyor. Dolar 16 bin 420 bin liradan 17 bin 50 liraya, mark 9320 liradan 9750 liraya fırladı. Borsa ise bir günde 27 bin 563 puandan 25 bin 907 puana düştü.

* 19 Ocak 1994: Dolar 22 bin liraya kadar tırmandı. Akşam saatlerinden Merkez Bankası'nın yurtdışından döviz getirdiği haberiyle dolar 18 bin 650 liradan, mark 10 bin 550 liradan kapandı.

* 20 Ocak 1994: Merkez Bankası Türk Lirası ile devreye girip dövizdeki çılgın yükselişi durdurdu. Sabah saatlerinde 4 gün için yüzde 100, bir hafta için yüzde 110 faizle bankalardan borç almaya hazır olduğunu açıkladı, faizler yükselmeye başladı. Daha sonra 2 Şubat 1994 vadesine yüzde 120 faizle borç alacağını açıkladı.

* 26 Ocak 1994: Türk Lirası yüzde 13,6 oranında devalüe edildi. Hükümet doların yükselişini engellemek için bir dizi önlem alarak uygulamaya koydu. Merkez Bankası'nın dolar denge kuru bugün için 17 bin 250 lira olarak belirlendi.

ŞUBAT 1994:

1 Şubat 1994: Merkez Bankası Başkanı Bülent Gültekin, devalüasyon kararı nedeniyle hükümeti eleştirerek istifa etti.

MART 1994:

27 Mart 1994: Yerel seçimlerde sol partiler oy kaybederken, sağdaki partiler kazançlı çıktı. Refah Partisi aralarında İstanbul ve Ankara'nın bulunduğu 27 ilin belediye başkanlığı seçimini kazanırken oyların yüzde 9,8'den 17.8'e çıkardı.

NİSAN 1994

5 Nisan 1994: Ekonomiyi darboğazdan çıkarmayı hedefleyen hükümet, bir dizi sert ekonomik kararlar aldı. Türk Lirası'nın değeri yüzde 38.8 oranında devalüe edildi. Ekonomi tarihine "5 Nisan Kararları" adıyla geçen bu kararlar şöyle sıralandı:

* Merkez Bankası kur belirleme sistemini değiştirdi. Kurlar, seçilen 10 bankanın verilerine göre belirlenecek. Bugün geçerli olmak üzere doların satış kuru 32 bin 53 lira olarak belirlendi. (Bir gün önce dolar 23 bin 78 lira olarak kalmıştı. Devalüasyon yüzde 38.8 oldu)

* 1994 işçi ve memur maaş ödemelerinin mevcut bütçe ödenekleriyle sınırlı tutulması kararlaştırıldı.

* İşçilerin fazla mesai ücretleri yüzde 50 kısıldı.

* Kamuda personel alımı donduruldu.

* Emekliliğe hak kazandıran prim gün sayısının beli geçiş süresi tanınarak kadın sigortalı işçi için 7200, erkek sigortalı işçi için 9 bin güne çıkarılması için çalışmalara başlanması kararlaştırıldı.

* SSK'nın emekli aylığında yeni bir katsayı sistemine geçilmese karar altına alındı.

* Sigortaya tabi tasarruf mevduatı üst sınır 100 milyon liraya yükseltildi.

* Reklam ve turizm sektöründe KDV oranı yüzde 23'ten yüzde 15'e düşürüldü.

* Kurumlar ve gelir vergisi mükelleflerinden bu yıl beyan ettikleri vergi matrahlarının üzerinde "ek" bir vergi alınacak.

* Bu yıl sonuna kadar Erdemir, TÜPRAŞ, Petrol Ofisi, Petkim, THY-Turban, Havaş ve Ditaş kısmen veya tamamen özelleştirilecek. Bu önlemlerle "38 trilyonluk tasarruf" hedeflenirken, zam yağmuru başladı. Akaryakıta yüzde 45.9 ile yüzde 90 arasında zam yapıldı.

* Zamla İstanbul'da süper benzinin litresi 9473 liradan 17 bin 83 liraya, normal benzin litresi 8562 liradan 15 bin 432 liraya çıktı. 12 kg'lık tüpgaz 85 bin liradan 124 bin liraya yükseldi.

* Tekel ürünlerine yüzde 77-10 arasında zam yapıldı. Kısa Maltepe, Samsun 11 bin 500, Tekel 2000 30 bin, 70'lik Yeni Rakı 115 bin lira oldu.

NİSAN 1994

* 6 Nisan 1994: Ekonomik paketin açıklanmasının ardından piyasada durulma beklenirken, faizlerin düşürülmesi repodan dolara kaçışa yansıdı. Dolar, Tahtakale'de 7 bin lira birden artarak 40 bin liraya fırladı. Merkezi Bankası ise bu durum karşısında doları yüzde 24.8 oranında devalüe ederek 39 bin 933 liraya yükseltti. Böylece, iki günde resmi devalüasyon yüzde 73'ü buldu.

* 24 Nisan 1994: Bakanlar Kurulu İmpexbank'ın da tasfiyesini kararlaştırdı. 5 şubesi bulunan Banka finans, menkul değerler ve yatırım bankacılığı yapıyordu. Bakanlar Kurulu, sıkıntı içindeki TYT Bank ve Marmara Bank'ta olduğu gibi İmpexbank'ın da bankacılık işlemleri yapma ve mevduat kabul etme yetkisini kaldırdı.

* 29 Nisan 1994: Standart And Poor's (uluslararası derecelendirme kuruluşu) Türkiye'nin uzun vadeli kredi notunu bir kez daha indirerek BB'den B artıya düşürdü.

MAYIS 1994

* 04 Mayıs 1994: Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) verilerine göre tüketici fiyatları Nisan ayında yüzde 24.7 yükseldi. Bir yıllık enflasyon ise 14 yıl aradan sonra üç haneli rakama ulaştı: Yüzde 10.74, toptan eşya fiyatları ise Nisan'da 32.8 artarak rekor kırdı.

* 16 Mayıs 1994: IMF ile 15 gündür Ankara'da sürdürülen görüşmeler tamamlandı. Başkan Thomas Reichman, IMF ile başlangıçtan bu yana iki yıl olarak yapılan stand-by anlaşmalarının bu yıl bir yıl olması konusunda anlaşmaya varıldığını belirtti. Başkan Reichman uygulamada olan ekonomik programı iddialı ve cesur bulduklarını söyledi.

HAZİRAN 1994

* 1 Haziran 1994: Tofaş, ekonomik kriz nedeniyle 14 Haziran'dan itibaren üç vardiya sisteminden iki vardiyaya dönme ve 2404 işçi ile memurunu işten çıkarma kararı aldı.

* 8 Haziran 1994: OYAK-Renault firması da hızla artan stoklara dayanarak üretimi durdurmaya karar verdi.

TEMMUZ 1994

* 8 Temmuz 1994: IMF Yönetim Kurulu, Türkiye ile stand-by anlaşması yapılması kararını görüşerek onayladı. Bu onay ile Türkiye 713 milyon dolarlık IMF stand-by kredisi alma imkanına kavuştu.

AĞUSTOS 1994

l5 Ağustos 1994: Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Türk-İş temsilcilerinin katılmadığı toplantıda, asgari ücreti işveren ve hükümetin isteği doğrultusunda belirledi. Asgari ücret, yüzde 67.12'lik artışla 16 yaşından büyükler için net 2 milyon 759 bin lira, 16 yaşından küçükler için ise 2 milyon 330 bin lira olarak saptandı. Başkan Yardımcısı Murat Karayalçın, fındık taban fiyatını Giresun'da 45 lira olarak açıkladı.

EKİM 1994

18 Ekim 1994: Katrilyon da yaşamımıza girdi. Cumhuriyet tarihinde ilk kez, bütçe katrilyonla bağlandı. 1995 yılı bütçesi 1.4 katrilyon olarak öngörüldü.

ARALIK 1994

20 Aralık 1994: Kamu Çalışanları Platformu'nun "Maaşlarda iyileştirme" için düzenlediği memur eylemi tüm yurtta yapıldı. İstanbul'da yaşam felç oldu.

31 Aralık 1994: Toptan eşya fiyatları endeksi: Yüzde 149.6, Tüketici fiyatları endeksi: Yüzde 125.5. Cumhuriyet tarihinin bu tarihe kadar ki en büyük enflasyonu 1994 yılında gerçekleşti.

OCAK 1995

2 Ocak 1995: Serbest Piyasa Döviz Fiyatları şöyleydi:

ABD Dolar: Alış 40.400; satış 40.700 TL

Mark: Alış 25.900; satış 26.150 TL

4 Ocak 1995: DİE, Aralık 1994 ayı enflasyonunun toptan eşyada yüzde 8, tüketici fiyatlarında ise yüzde 6.3 olarak açıkladı. Buna göre enflasyon, Cumhuriyet tarihi rekorunu kırarak toptan eşya fiyatlarından yüzde 149.6, tüketici fiyatlarında ise yüzde 125.5'e çıktı.(NU)