Anıt "Kompleksi"

"Bir iş, tamamlanacağı zamanı doldurana dek uzar". Verimlilik tartışmalarının bu ünlü deyişi, bürokrasi ve şirketlerdeki verimlilik üzerinde pek çok kitabı olan C. Northcote Parkinson'un hiciv­lerle dolu ünlü kitabı Parkinson Kanunu'ndan.Parkinson'un aynı kitabında fazla dikkat çekme­miş mimarlıkla ilgili bir bölüm de var. Büyük şir­ketlerdeki verimsizlikleri ve bürokratik saçmalık­ları incelerken, Parkinson, şirketlerin kendilerine gösterişli müdürlük binaları yaptırdıktan kısa süre sonra güçlerini kaybettiklerini fark etmiş. Sadece şirketler değil, tarihte de pek çok önemli iktidarın en güçlü zamanlarında inşa ettirdikleri haşmetli yapılar da bu iktidarların zayıfladıkları dönemin işaretleri olmuş.

Örneğin, Paris'ten Versailles'a taşınan 14. Louis, inşa ettirdiği devasa sarayda hü­kümdarlığının en iyi yıllarını geçirmedi ve zaman­la politik gücünü kaybetti. İngiliz Kralı 5. George, Hindistan sömürgesinde yepyeni bir kent kurma emrini verip inanılmaz miktarda para harcadıktan ve ülkenin yeni başkenti olarak Yeni Delhi'yi ilan ettikten sadece 16 yıl sonra, Hindistan bağımsız­lığını ilan etti. 1950'de Irak kralı 2. Faysal yeni Bağdat'ı kurmak için Wright'tan Le Corbusier'e dek dönemin en ünlü mimarları ile çalışmaya başladıktan çok kısa süre sonra ailesi ile birlikte katledildi. 2011'de devrilen Kaddafi bile benzer bir akıbeti yaşadı; mimar Tabanlıoğlu'na tüm Af­rika ülkelerinin liderlerini ağırlayacak ihtişamlı bir kongre binası yaptırdı, ancak bunun saadetini sü­remedi; sonu malum.

Parkinson'un analizlerine göre büyük şirketler de benzer kaderleri paylaşıyordu. Ona göre bir ku­rum veya kişi gösterişli bir yapı yapmak için esas işinden zaman bulup meşgul olabiliyorsa, bir şey­ler ya ters gitmiştir ya da gidecektir. Amerika'nın medya devlerinden CBS, New York'taki yeni genel müdürlük binasını ünlü mimar Eero Saarinen'e ta­sarlattıktan sonra, ne yazık ki uzun süre bu yapıda huzurlu bir ömrü olmadı ve rakiplerinin gerisinde kaldı. Benzer şekilde, ilk trans okyanus uçuşlarını gerçekleştiren efsanevi havayolu şirketi PanAm, gücünün doruğunda iken New York'ta inşa ettir­diği yeni gökdelenine 1963'te taşındıktan yaklaşık 10 sene sonra petrol krizi ile birlikte inişe geçti ve bundan 20 sene sonra da iflas etti.

Günümüzde de Parkinson'un bu analizlerinin, çoğu durumda geçerli olduğu savunuluyor. Örneğin AT&T telefon şirketi, postmodernizmin ikon­larından biri sayılan Philip Johnson'un eseri New York'taki ünlü binasına 1984'te taşındığında çok­tan çatırdamaya başlamıştı. Benzer şekilde, Renzo Piano tarafından tasarlanan yeni binasına taşındık­tan çok kısa süre sonra, New York Times gazetesi, internet yayıncılığı yüzünden zor durumda kaldı. Bu tarihsel gerçeklerden güç alan bir iddia da bu aralar sıkça bahsedilir oldu: Apple'ın patronu Steve Jobs'un ölmeden önce başlattığı ve Norman Foster tarafından tasarlanan devasa simit şeklinde­ki yeni merkez binasının inşaatı tamamlanmadan, ellerinde Apple hisselerini bulunduranların bun­lardan bir an önce kurtulmaları öneriliyor. Steve Jobs'un belediye meclisinde kabul edilmesi için projeyi bizzat savunması, sosyal medyada epey konuşulmuştu. Bugün Apple'ın tahtını sallayan Samsung'un genel merkezi de gerçekten iyi bir mimarlık ofisi olan KPF tarafından tasarlanmış olsa bile, Apple'ın inşa halindeki yeni binası kadar id­dialı ve ses çıkartan bir yapı olmamıştır. Bir benzer iddia da Türkiye'de ortaya konabilir belki: Her ne kadar bir yatırım projesi olsa da tüm haşmeti ile tamamlanan ve sahibinin binanın her aşaması ile şahsen ilgilendiği Zorlu Center, holdingin geleceği için nasıl bir sinyal veriyor göreceğiz.

Mimarlığın büyülü cazibesi ile iktidarlarını ve egolarını parlatmak isteyen diktatörlerin, cum­hurbaşkanlarının, başbakanların, devasa şirketleri yöneten iş insanlarının ilginç hikayelerini Göste­rişli Yapı Kompleksi (Edifice Complex) adı altında 2005 yılında kitap haline getiren ünlü mimarlık eleştirmeni Deyan Sudjic de benzer argümanlar sunuyor.

Hitler'in veya Mussolini gibi diktatörlerin güçleri­ni mimarlık yolu ile gösterme çabaları ve en büyük projelerini daha inşa edemeden acı sona ulaşma­ları çok bilindik hikayeler. Ancak kitapta benzer diktatörlerden Saddam Hüseyin'in, dünyanın en büyük camisi gibi sayısız gösterişli yapı yapma kompleksinden; Tony Blair gibi demokratik bir ül­kenin başbakanının ne işe yarayacağı bilinmeyen Londra'nın en masraflı yapısı olan Milenyum Kub­besi yüzünden yaşadığı sıkıntılardan; Mitterand'ın Paris'i Avrupa'nın başkenti yapma hevesi ile baş­lattığı "Büyük Paris Projeleri" ve temel geometrik formlarla ilgili takıntılarından bahseden pek çok bölüm var. Sudjic, sadece politikacıları değil, para sahibi zengin iş insanlarını ve büyük kurumların yöneticilerini de mercek altına almış kitabında. Örneğin, Guggenheim'in meşhur yöneticisi Tho­mas Krens'in, Bilbao ile başlayan dünyada bir seri Guggenheim müzesi açma planlarının yarım kalmasını, vakıf yönetimini finansal açıdan zor durumda bırakan pahalı mimarlar ve gösterişli yapılarla yaşadığı maceranın pek de iyi bitmeyen sonunu da Sudjic'in kitabında okumak mümkün.

Gösteriş iktidarlığı

Gösterişli mimarlık her zaman gücün, iktidarın ve paranın ürünü olmuştur. Ego sadece yaratıcılıklarından dolayı mimarlarda değil, belki de çok daha fazlası ile mimarlara işveren idarecilerde, kurumlarda ve yöneticilerde. Ancak, hem Parkinson hem de Sudjic'in de gösterdiği gibi, iktidar sahip­leri mimarlıkla ilgilenmeye başladıklarında zaten iktidarlar ulaşabilecekleri zirveye gelmiş oluyorlar çoğu kez. Belki de biraz içgüdü, biraz egolarının yönlendirmesi ile, artık yavaş yavaş bu dünyadan, siyaset sahnesinden veya piyasadan çekilmeden önce, her zaman konuşulacak, itibarlarını görünür ve sonsuz kılacak haşmetli yapılar yapma hevesi­ne kapılıyorlar. Mimarlığın iktidarla olan ilişkisine hep masallardaki mutlu son perspektifinden ba­kıldığı için, işin bu boyutu gözden kaçıyor, ama çoğu kez bu keyfi süremeden veya yapıların bit­miş hallerini bile görme şansları olmadan, krallar, diktatörler, hükümetler ve hatta şirketler tarih ki­taplarında bir başlık oluveriyorlar.

Türkiye'de ise AKP iktidarının mimarlıkla ve şe­hircilikle ilgili danışmanlarının ve idarecilerinin vizyonu pek de parlak değil. Bu nedenle, AKP yöneticileri, iktidarlarını yeni bir yapı yapmak ye­rine, ancak eski bir yapıyı canlandırmakla veya kopyasını yapmakla taçlandırmayı hayal edebi­liyorlar. Ataşehir'deki Selimiye Camisi kopyası, Çamlıca'ya dikilmekte olan ihtişamlı altı minareli ama cemaatsiz cami, kervansaray ve cami karışımı adalet sarayları, okul binaları, bu yaklaşımın bir örneği. Tarihselci bir yaklaşımla Osmanlı-Selçuklu sentezi diye sarıldıkları ve son on yılda inşa edilen tüm kamu yapılarının rüküş mimarisi, bugüne dek kendi iktidarlarına pek de somut bir fayda sağla­madı. Mimarlık ve şehircilikle olan bu zayıf ilişki­nin aslında AKP yöneticileri de farkında belki, ama siyasi duruşlarına uyan bir şekilde, bu sorunu nite­likli olarak nasıl çözeceklerini bir türlü keşfedeme­diler. Buna rağmen, AKP mimarlık ve şehircilik bi­limine hep uzak durdu. Sayıları bu ilgisizlikle ters orantılı bir şekilde artan mimarlık fakültelerindeki akademisyenler ve buradan mezun olan mimar­lar, artık AKP hükümetinin kendilerini lüzumsuz ve hatta engelleyici "enteller" olarak görmesine öyle alıştı ki, onlar da hükümetin, belediyelerin, TOKİ'nin projelerine kayıtsız ve suskun kalmayı tercih ettiler. Diyalog kurulamayacağını anlayan akademik dünya eleştiri bile yapmaya zahmet et­miyor, sadece içten içe yaşanan sarkastik bir küs­künlük hakim. AKP'nin ve belediyelerin kendi gö­rüşlerine yakın mimarlığı, vasat ama medyatik ol­mayı becerebilen birkaç mimarı yanlarına alarak inşa ettikleri veya meşrulaştırmaya çalıştıkları ya­pılar da, ne Türkiye'de ne de uluslararası mimarlık gündeminde söz konusu bile olmadı; bilakis, ciddi mimarlık ortamlarında bunlar alay konusu haline geldi, gelmeye de devam ediyor. Bunun en son örneği ise, Başbakanlık binası olarak başlanıp si­yasi gündeme göre Cumhurbaşkanlık Kompleksi olarak biten yapı oldu.

Coğrafyada çılgın maceralar

Öte yandan iki oydan birini almış, ekonomik ola­rak ülkenin en parlak döneminde, neredeyse sınır­sız yetkilere sahip bir Çevre ve Şehircilik Bakanlığı yaratmış bir iktidar partisinin, bu topraklarda bıra­kacağı kayda değer bir mimarlık eserinin olmayışı hala AKP'yi rahatsız ediyor. Bu nedenle, İstanbul'a kanal açmak gibi artık sağduyu ekseninin tam ter­sinde devasa coğrafi müdahaleler gündeme sürül­dü. Türkiye'deki iktidarların bu ülkenin coğrafyası ile pek de barışık olmadığı bilinse de, AKP iktidarı, bu ilişkinin en sert dönemini temsil ediyor herhal­de. Tüm bilimsel itirazlara ve sık sık hasar göreceği bilinmesine rağmen, Karadeniz'in kenarına otoyol inşa edip buradaki dağ-deniz ilişkisini alt üst eden; her fırsatta denizi doldurup kıyı çizgisini yeniden çizen; bir kaç yüz kilo altın için bir dağı ortadan kaldıran; yapılaşma için ormanları kağıt üzerinde orman olmaktan çıkaran; enerji ihtiyacı argümanı ile, sonuçlarını fazla düşünmeden çok sayıda dere yatağını HES yapmak için kapatan bir iktidarın belediyeleri de, kent merkezlerinde karayollarını yer altına almak, meydanları ters yüz etmek, apar topar tüneller açmakta sakınca görmüyor elbet. İktidarın coğrafya ile yaşadığı bu coşkun imar gös­terisinden ilham alan bir bakan, Çeşme ile İzmir'i deniz yolu ile birbirine bağlamak için Karaburun Yarımadası'nı ikiye bölmeyi ve Efes antik kentine denizi getirmeyi; bir vali, daha çok turist gelmesi için Sinop'u ikiye ayırmayı; bir inşaat şirketi, Mar­mara Denizi'ne ay yıldız şeklinde ada yapmayı; bir başka belediye başkanı, kentine Venedik ka­nalları açmayı; bir diğeri Büyükada'yı Kartal'a bir köprü ile bağlamayı telaffuz edebiliyor.

AKP, medya mekanizmalarının deşifresini bugüne dek belki de en iyi yapabilen siyasi parti ve attık­ları her zoka medya tarafından afiyetle yutuluyor. Sıra dışı olmanın, muhteşemliğin, gösterişin mak­bul olduğu günümüz medyası yüzünden, aslında vasat ama "çılgın" mimarların projeleri tartışılıyor, sözleri itibar görüyor; öte yandan, sağduyu ve akıl ikilisi sıkıcı ve sıradan bulunuyor, görmezden ge­liniyor. Aşkı için dağları delen Ferhat'ı yüzyıllardır hayranlıkla dinlemiş bir kültürde elbette bu proje­ler "çılgın"lıkları ile itibar görüyorlar.

Gezi olaylarına dek Taksim ise, fethedilmesi ge­reken bir plato, potansiyel bir iktidar vitrini ola­rak bellenmiş durumdaydı. Çünkü AKP, Selimiye Camisi'nin kopyasını Ataşehir'de yol kenarına dik­se de, Dolmabahçe vadisini delik deşik de etse, hala bunlar yeterince görünür ve ihtişamlı projeler değil. Bu yüzden hiçbir ilgi görmeyen ama ger­çekten yeniden düzenlenmesi acilen gereken, ya­yaların her gün ezilme tehlikesi geçirdiği Mecidiyeköy ve Zincirlikuyu kavşakları, kaçak otoparka dönen Karaköy Meydanı gibi alanlar yerine, önce aslında pek de sorunu olmayan Taksim'de bir şey­ler yapılmalıydı. AKM'yi yıkıp yeniden yapama­yan AKP, Taksim Meydanı projeleri ile trafiği yer altına alarak hem coğrafyaya meydan okuyacak, hem de seçim vaadi olan ortadan kalkmış tarihi Topçu Kışlası'nı dirilterek, iktidarın şanını vitrinde parlatacaktı.

Gezi olayları ile ciddi anlamda sarsıntı geçiren AKP, sonunda Taksim'de ancak trafiği yer altına alma projesini güç bela bitirebildi. Taksim bu ya­zının yazıldığı tarihlerde hala betondan bir çöl gö­rünümünde, üstünde bavullarını çekiştirerek dola­nan turistlerden başka pek kimse kalmadı. İstiklal Caddesi, salt Ortadoğulu turistlere hitap eden dükkanlar ve yemek yerleri yüzünden itibar kay­betmekte. Yasaklanan sokakta oturma alışkanlığı yüzünden, Tünel tarafları ıssızlaşmakta ve burayı dinamik ve zengin bir kent parçası haline getirmiş kesim, Karaköy kıyılarına ve Kadıköy'e dağılmak­ta. Yaratıcı kesimin yarattığı ortamlardan rahatsız olan, ancak, rant değerini de sonuna kadar kendi payına kullanmak isteyen siyasi görüş için oldukça hazin bir durum gerçekleşmekte Beyoğlu'nda.

Öte yandan, Ankara'daki Atatürk Orman Çiftliği'nde, Türkiye bütçesine göre oldukça paha­lı ve lüks şekilde yapılan, bir ihtiyacı karşılamak yerine bir ihtişam yaratma amacı ile tamamlanan Cumhurbaşkanlığı Kompleksi ise AKP'nin bu coğ­rafyaya dikebildiği kendi siyasi görüşü açısından en uyumlu (!) yapı olabilir. Lakin, hem yurtiçinden hem de yurtdışından gelen eleştirilere karşın, gururla sunulması planlanan bu projenin sürekli savunulmak zorunda olması, iktidarın mimarlıkla olan serüveninde son bölüm olabilir.

Çünkü, gerek Topçu Kışlası'nı diriltme çabalarını, gerek Taksim'i alt üst etme projesini ve en önemlisi yeni tamamlanan Cumhurbaşkanlığı Kompleksi'ni, Sudjic ve Parkinson'un analiz ettiği "anıtsal yapı kompleksi" merceği ile incelemekte fayda var. Ne de olsa, yukarıda örneklerle anlatıldığı gibi, gös­teriş amacı ile yapılan, niteliğinden çok niceliksel özellikleri öne çıkan her yapı, iktidardan inen bir basamak, kimi zaman ise bir mezar taşı olmakta. (ÖK/NV)

* Bu yazı Mimarlar Odası Ankara Şubesi'nin Prof. Dr. T. Elvan Altan ve Doç. Dr. Berin F. Gür editörlüğünde hazırlanan Atatürk Orman Çiftliği (AOÇ) özel sayısında yayımlandı. Dergide Tezcan Karakuş Candan, Ruşen Keleş, Cemal Taluğ, Jale N. Erzen, Can Dündar, Güven Arif Sargın, Uğur Tanyeli, Neşe Gurallar, Bülent Batuman'ın da yazıları yer alıyor.