Geçmişle hesaplaşma ve kimliksel hassasiyetler

* Fotoğraf: Sabro gazetesi

Filiz Gazi, Taner Akçam’la Gazete Duvar adına yaptığı söyleşiyi, “Taner Akçam: Gönüllü bir katılım olmasaydı, bu kadar insan öldürülemezdi” başlığıyla paylaşmıştı.^[1] Daha ilk soruya verdiği yanıtta, Akçam, “soykırım”ın -devletin iradesi dahilinde- bir ânda olup biten bir fiil olmadığını belirtirken, özellikle de, söz konusu fiili mümkün kılacak toplumsal/kültürel yatkınlaşma sürecini gözardı ederek soykırım olgusuyla yüzleşmenin mümkün olamayacağına işaret ediyordu. 

Soykırım nedir?

Evet; soykırım suç fiili; kendiliğinden/tasavvur dışı gelişen bir edim olmayıp soya kast edici mahiyette -bilerek, isteyerek gerçekleştirilen türde (-mens rea)-, hedef olarak aldığı grubu kısmen veya tamamen imha etmek amacıyla gerçekleştirilen; fiziki boyutta müessir (actus reus nitelikli) bir edim olarak tanımlanmıştı.

Demek, “kasıt” ve “fiziki” sonuçları belirleyiciydi. Biraz daha açarsak; 1. Öldürme, 2. Bedensel veya zihinsel zarar verme, 3. Yaşam şartlarını değiştirme, 4. Doğumu (soyun sürmesini) engelleyici tedbirler alma, 5. O gruba mensup çocukları bir başka gruba nakletme fiillerinden biri gerçekleştirilmek suretiyle, hedef alınan grubun kısmen veya tamamen imhasına kastedilmişse, işlenen suç, bir soykırımdı. Ancak, Birleşmiş Milletler, kaçınılmaz olarak, 1948 “Soykırım Sözleşmesi”ni ‘ceza hukuku’ kapsamında düzenlemişse de, -yaşananlardan güne ve geleceğe dair ders çıkarılacaksa eğer- Sözleşme metninin mimarı Yahudi avukat Raphael Lemkin’in de altını çizdiği üzere, soykırım, ânlık bir olay değil, failleri/toplumu oraya doğru taşıyan sürecin mahsulü olarak dikkate alınmalıydı.^[2] 

Akçam ne yapmıştı?

Dönersek; Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur! ‘Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar’^[3] adlı çalışmasında, Osmanlı Hükümeti’nin, Birinci Dünya Savaşı koşullarında, ‘Ermeni Meselesi’ni aradan çıkarışının hikâyesini, ‘Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dâhiliye Nezâreti’ kayıtlarındaki izlerini takip ederek ortaya koymuştu. Başa ‘dert’ olan ‘Ermeni Reformu’ taleplerinin, Paşa’nın (Talat) tabiriyle, ‘esaslı bir şekilde sona erdirilmesi ve tamamen yok edilmesi’nin hikâyesi idi serimlenen ve malzeme tümden yerli (ve herkese açık olan) kaynaktan tedarik edilmişti.

Akçam, Ermenilerin Zorla Müslümanlaştırılması ‘Sessizlik, İnkâr ve Asimilasyon’^[4] adlı çalışmasında ise, yine özgün bir müdahalede bulunuyor ve bir yandan kendi (son fasıl Osmanlı) tarihimiz içinden yol alırken, bir yandan da, ‘zorla asimilasyon’ ve ‘soykırım’ edimi arasındaki münasebeti sorguluyordu.

Akçam ne demişti?

İşte; Gazi’ye verdiği mülakatta, Akçam, “Ermeni Soykırımı”nın, Birleşmiş Milletler Soykırım Sözleşmesi’nde tanımlanan fiile sınırlandırılarak mütalaa edilmemesi gerektiğini, onca insanın öldürüldüğü kıyımın gönüllü bir katılım olmadan gerçekleştirilemeyeceğini söylerken, aslında, 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesinde zikredilen (o tarihten 1923 Lozan Antlaşması’na dek siyasi gündemimizde kalan) bölgedeki Müslim (Kürt, Çerkes) gayri Müslim çatışmasının ve “sorun çözme” anlayışının toplumsal/zihinsel kurucu bir değer olarak nasıl da günümüze aktığına/ağdığına işaret ediyor; ülkenin birlik ve bütünlüğünü tehdit eden bir “güvenlik” sorunu olarak muhatap alınan demokratik-siyasi taleplerin “kalıcı güvenlik” tercihiyle halledilmesi anlayışının (Ermeni Meselesi Hallolunmuştur’la sonuçları müjdelenen anlayış!) günümüze uzanan tehditkârlığına atıfta bulunuyordu.^[5] Demek, Akçam’ın vurguları, Cumhuriyet’in ‘Kürt politikası’ hattından yürünürken, mevcut iktidarın ikbal kaygıları ve kadim devlet geleneğinin buluşması olarak tecessüm eden ‘İttihatçı’ (‘kurucu’) damarı -tarihsel tecrübemiz içinde- anlamamız ve süregiden tehdidi idrak edebilmemiz açısından, asıl, aydınlatıcı ve uyarıcı olmalıydı.

 Akçam'a "içerleyenler"

Ve fakat öyle olmadı. Akçam’ın, -“Soykırım” vesilesiyle- Osmanlı’dan günümüze İttihatçı damardan nakledilen (ve “Türklük Sözleşmesi”ni de içeriden kuran) toplumsal/beşeri hakikatimizle yüzleşme (dolayısıyla, ders çıkarma) çağrısına ivedilikle mukabele edenler, soykırımların bir sürecin mahsulü olduğunu hatırlatan Akçam’ın o fasıldan olmak üzere, “19. yy. feodal toplumunda örneğin Kürt bölgelerinde Kürt ağaları[nın] evlenen Ermeni [kadınlarının] ilk gece hakkına sahip”liğini anışına içerleyenler oldu.^[6] “132 Kürt yazar ve araştırmacı”, “iki halkın da uğradığı [onca] haksızlık, mağduriyet varken^[7], ilk gece hakkı gibi absürd bir iddiayı sansasyonel ve üsttenci bir şekilde” ortaya atan Akçam’ı “iki halk”tan da özür dilemeye davet etti!^[8]

"Milli/mahalli" hassasiyet dalgası

Teslim edelim; geçmişte insana/insanlığa karşı işlenmiş suçla bir soya-sopa aidiyet bağlamında (o aidiyetten geçmişteki faile ve fiiline uzanmak suretiyle) yüzleşmek kolay heves edilir şey değildir. Zira, aidiyet, “benliksel” yapı taşlarındandır ve o taşları “suç”la ilişkilendirerek yerinden oynatmak zor olduğu kadar, evet, sancılıdır. Lakin, o aidiyet üzerinden geçmişin yüklerini taşımak zor olduğu kadar, söz konusu yüklenişlerin güne ve geleceğe dair bedellerine duyarsız kalmak da bir o kadar sorunludur. Soruna duyarlıkla, şimdiye dek “Büyük Felaket” (‘Medz Yeghern’) olarak anılan kırımın ABD Başkanı Joe Biden tarafından açıkça “Ermeni Soykırımı” olarak anılması karşısında yükselen “milli/mahalli” hassasiyet dalgasına -dolaylı olarak- “Kürtlük” hassasiyeti ile katılıp Akçam’a yüklenenlerin yaşadığımız siyasi coğrafyada nasıl bir ayna ikizi oluşturduklarına (birbirine bakan üzümlerin birlikte kararışına) işaret etmekse entelektüel bir sorumluluk olmalıdır kanımca.

Hakikati aramak

Dipnotla andığım Barışı Iskalamak kitabının yazarı Keiser kitabının Önsöz’ünde şunun altını çizer: “Tarihçinin görevi iktidarda bulunanları, bulunmuş olanları ya da herhangi bir ideolojiyi haklı göstermek değil, geçmişte susturulan kurbanları da kapsayan gerçekleri gün ışığına çıkarmaktır. Bu anlamda en önemli etik, insan haklarını ölçü almaktır”.^[9]

Bir tarihçinin, soykırımın olgusal gerçekliğiyle birlikte onu mümkün kılan “toplumsal/tarihsel” hakikati arama emek ve çabasına hak teslimi kadar; bulgularını, demokrasi-özgürlük-eşitlik mücadelesi ve insan hakları duyarlılığı ile dikkate almanın “kimliksel kaygı ve hassasiyet”lerden daha kıymetli olduğunu düşünenlerdenim ben; bu yazıyı onun için yazdım.^[10]

(HS/NÖ)