Çerkezlerde Kaşenlik
Kaşenlik, diğer geleneklerde olduğu gibi habze adı verilen kurallarla sınırlı. Çerkez kızları ve oğlanları düğünlerde, toplantılarda, muhabbet ortamlarında birlikte olurlar.
En yaygın köylerde yaşanan bu tür toplantılarda genellikle bir kaç köyün gençleri bir araya gelir. Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eğlencelerde gençlerin birbirlerini tanıma şansı edinir.
Muhabbet geceleri bir eğlence kaynağı olduğu kadar eğitim yeri de sayılıyor. Gençler belirli bir yaştan başlayarak bu tip toplantılarda Çerkez adet ve görenekleri çerçevesinde eğitilirler. Bütün eğlence, düğün ve toplantılarda "thamate" adı verilen bir kişi bulunur.
Kim kimle kaşen olabilir?
Aynı sülaleden olan kişiler kaşen olamazlar. Akrabalık derecesi ne kadar uzak olursa olsun yasaktır. Aynı köyden kişilerin kaşen olmaları hoş karşılanmaz. Bu kural günümüzde biraz yumuşamıştır. Artık aynı sülaleden olmamak kaydıyla kaşenliğe fazla tepki duyulmuyor. Muhabbet toplantılarında gençler karşılıklı otururlar.
Birden fazla kaşen
Gençlerin her toplantıda farklı kaşeni olabildiği için bir Çerkez kızının ya da erkeğinin evleninceye kadar çok fazla kaşeni olabilir. Toplantıda amaç tanışmak, eğlenmek ve kendine uygun bir eş seçmek olduğu için kaşenlik bazen ciddi bazen de şaka halinde ortaya çıkar. Sayısı fazla olan şaka kaşenliğinin çok fazla bir ciddiyeti yoktur.
Gençler birbirlerinin daha önceki kaşenlerine karşı herhangi bir olumsuz tavır takınmazlar. Eski kaşenlerle sosyal ilişkiler kesilmez. Çünkü daha önceki kaşenlerin şaka olduğunu her iki taraf da kabullenir. Kadın ya da erkek eski kaşenleriyle bu benim eski kaşenim diye espri yapabilir. Dolayısıyla birden fazla kaşen yadırganmıyor.
Evlenmeye vesile olan kaşenlik
Pseluk ile başlayıp daha sonra da devam eden kaşenlik iki kısma ayrılıyor: Şaka ve ciddi kaşenlik.
Şaka kaşenliğine semerko deniyor. Burada amaç eğlenmek, birbirlerini tanımak bunu yaparken de hoş vakit geçirmektir. Şaka kaşenliğinde kız ve erkek birbirlerine sanki evleneceklermiş gibi meth edici ve övücü sözler söyler.
Ciddi kaşenlikte, gençler evlenmek için arkadaşlık kurmak isterler. İki taraf hemfikir olursa, sonraki toplantılarda da görüşerek bu ilişkiyi sürdürürler.
Ciddi kaşenlikte daha ziyade pisehluk ile başlar. Erkek bir kaç arkadaşını alarak kızın veya onun herhangi bir akrabasının evine gider. Kızın da mutlaka yanında bir ya da bir kaç arkadaşı bulunmak durumundadır.
Burada, erkek kıza kaşenlik teklifini sunar. Bu durumda gençler arkadaşlarının yanında teklifi değerlendirirler. Birbirlerinden beklentilerini ve isteklerini söylerler.
Kaşenliğin her iki boyutunun da kendine has kuralları vardır. Kaşenlik eğer ciddi ise ve sonuçta evlilik düşüncesi ile kişiler birbirlerini tanımaya çalışıyorsa bu durumda meclislerde şaka kaşenliği gibi ulu orta gündeme getirilmez.
Gençler, böylece bir çok muhabbette bir araya gelebilir, bir çok konudan konuşarak birbirlerini daha iyi tanımaya çalışırlar. Fakat ilişkileri diğer kaşenliğe nazaran resmiyet kazanır, "şaka" kadar serbest değildir. Her ne kadar bu kişiler evlilik kararıyla birbirlerini tanımaya çalışsalar da mutlaka evlenecekler diye bir şart yoktur. Eğer bir engel söz konusu ise her iki taraf bu durumdan vazgeçebilir.
Evlenme akdi ve Euç
Kişiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarında akitleşirler. Bu durumda da euç denilen bir hediye verilir. Euç söz karşılığı verilen maddi bir hediyedir. "Söz verdi" anlamına gelir, kaşenlik neticesinde "evlenmeyi kabul etti" demektir.
Bu hediyeyi erkek kadından ister. Kadın da kendi inisiyatifinde bir hediye verir. Bu hediye bir boyun bağı, mendil, yüzük, bilezik olabilir. Erkek de bunun karşılığında genç kadına bir yüzük verir.
Bu karşılıklı hediyeleşme sırasında gençlerin arkadaşlarından veya akrabalarından birkaç kişi de bulunmak durumundadır.
Evlenmek amacıyla kaşen olan ve bunu akit altına alan gençler bu durumda toplumdan ayrı bir yerde yalnız başlarına konuşamazlar, yanlarında mutlaka arkadaşları da bulunur. Toplumun dışında ve toplumdan habersiz bir yerde konuşmaları yasaktır. Bu durum evleninceye kadar böyle sürer.
Eş seçimindeki incelik
Gerek evlenmeye karar veren gerekse sadece bir kaç toplantıda kaşen olan gençler birbirlerini aileleri ile tanıştırmazlar. Anne ve babalarına kaşen olduklarını söyleyip birbirlerini tanıştırmaları ayıp olarak karşılanır. Aileler kaşenliği başkalarından duyarlar. Durum, ancak evlenme zamanında ailelere bildirilir. Bu durumdan da sadece anneye bahsedilir.
Kaşenlik, gençlerin evleneceği kişilerle ilgili kararı kendilerinin vermesini sağlar. Büyükler müdahale etmezler. Fakat evlenmek üzere kaşen tercihi yapan kişiler daha ziyade aile yapılarına uygun toplumsal kurallara ve adetlere riayet edecek kişileri tercih ederler.
Bu nedenle birçok toplantıda gençlerin hal ve hareketlerini kontrol altındadır. Çerkez kültüründe toplumsal normlara uygun davranmak gerekir.
Kız kaçırma
Kaşenlik ile başlayan evlilik aşamasında nişanlılık ve söz gibi durumlara pek rastlanmaz. Bunun en önemli sebebi kaçırma şeklinde evlenmenin gelenek ve göreneklerinde yer almasıdır.
Gençler evlenmeye karar verdikten sonra maddi imkansızlıklar, kendisinden büyük başka birinin evlenecek olması gibi nedenlerle kaçırma şeklinde evlenmeyi tercih ederler.
Çerkes kültüründeki kaçırma şekli kendine özgüdür. Bu şekilde evliliğin yaklaşması nişan ve söz gibi törenlerin yapılmasını gerekli kılmamaktadır.
Gençler, kaşenlik dönemlerinde birbirlerini yeterince tanıdıkları için ayrıca bu tür dönemlere gerek duymazlar. Ayrıca Çerkezlerde adetler kişilerin ilişkilerine çok fazla sınırlama getirdiği için bu döneme her iki tarafın da katlanabilmesi zor olur.
Çünkü nişanda büyükler de işin içine girerler. Onlarla olan iletişimde konuşma ve görüşme yönünden bir takım güçlükler olduğu için gençler nişanlı kalmayı pek tercih etmezler. Ancak günümüzde söz ve nişanlılık dönemi Çerkezler arasında da yaygınlık kazanmıştır.
Çerkezler genellikle Çerkezlerle evlenmeyi tercih ederler. (FT/NM)
* Not: Bu yazı Jabagi Baj'ın "Çerkesya'da Sosyal Yaşayış ve Adetler" adlı kitabı ile Zeynep Durgun'un "Çerkeslerde (Adıgeler) Kaşenlik Adeti ve Sosyal Değişme" adlı tez çalışmasından derlenmiştir. (F.T.)