21 Mart Dünya Şiir Günü ve Enheduanna için…
Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın bir çalışması vardır; Allah Önce Kadındı.* Yazı, Kıvılcımlı’nın, tarih öncesi/antika toplumları incelerken yaptığı çalışmalardan biridir. İnsanlığın anaerkil döneminde, tanrıların kadın olduğu üzerinde yoğunlaşır. Kıvılcımlı konuya, tarih öncesini inceleyen kimi başka yazılarında da sıkça değinir.
Ben de bir aralar şiirin tarihini karıştırırken ilk şairin bir kadın olduğunu öğrenince, önce şaşırmış sonra da elbette başka türlü nasıl olabilirdi ki diye düşünmüştüm. Anaerkil toplumlarda temsili olarak tanrılar nasıl kadın idiyseler, bir temsili güç olarak şairin de elbette kadın olmasında anlaşılmayacak bir şey olamazdı.
Kaynaklarda ilk şair, hatta ilk yazar olarak (değişik şekillerde de transkripte edilmiş) En-hedu-anna adı geçiyor. İnsan yazıyı bilmezden önce anımsama kolaylığı için; unutmaması, gelecek kuşaklara aktarılması gereken şeyleri, manzume/şiir haline getirip öyle tutmaya çalışmış ezberinde. Daha sonra yazıyı yaratınca ilk yazdıkları da o ezberindeki manzumeler olmuş öncelikle. O yüzden ilk yazılanların "şiir", ilk yazanların da "şair" olması elbette ki şaşırtıcı değil.
Enheduanna, Sümerleri ve Akadları birleştiren Kral Sargon’un kızı olarak anılıyor. Akad kökenli, adı da Akadca. Rahibe, prenses vb. sıfatları var. İ.Ö 2300 yıllarına tarihleniyor. Babası tarafından (Güney’e) Sümer kenti Ur’a gönderiliyor ve orada yaşıyor. Dünya tarihinde bilinen en eski yazar olarak anılıyor, Sümer yazıtlarında bir dizi kaynak ilk anlatıcı olarak onu gösteriyor.
Enheduanna’nın kültürel hafızası ve ona atfedilen eserler, Birinci Babil devletinin sona ermesinden bir süre sonra kayboluyor. Onun varlığı 1927’de Sir Leonard Wooley’nin Ur antik kentinde Giparuyu kazması ve üzerinde adının, Akadlı Sargon’un kızı olduğunun ve mesleğinin yazılı olduğu bir kil tableti bulması üzerine yeniden keşfediliyor. Daha sonra onun adına ilişkin referanslar, sonradan bulunan tabletlerde de görülüyor. Enheduanna, arkeolojik olarak yeniden keşifle, bilinen ilk yazar olarak akademik bir kabul görüyor.
Enheduanna’nın en bilinen şiiri, bir destan formunda olan İnanna’ya Övgü. İnanna, Sümer-Akad uygarlığının bir tanrısı.
Dünya Şiir Günü, 1999’dan beri UNESCO’nun kararıyla her yıl 21 Mart’ta kutlanıyor. Bugün şiir gününü belki bir şiir okuyarak kutlarken, şiirin kadınanası Enheduanna’yı da analım.
Bugünkü Kürdistan coğrafyasında doğmuş şiirin, Newroz’la aynı günde kutlanıyor olması bir tesadüf olsa da hele şu günlerde bölgemizdeki gelişmeleri düşündükçe "Hayırlara vesile olsun!" demeden de edemiyor insan.
***
İnanna’ya** övgü
Enheduanna
Bütün güçlerin kadını
Bir ejderha gibi
Toprağı ağıladın
Yere kükrediğinde
Gök gürültünde
Hiçbir yeşil canlı kalamaz
Dağlardan bir sel geldi
Sen Inanna
Gökte ve yerde en öndesin
Canavara binen kadın
İnsanların başlarına ateşler yağdırdın
Gücünü en uludan alarak
O en yücenin emirlerine uyarak
Bütün büyük şölenlerin kadını
Her şeyin senin olduğunu kim anlayabilir
(İngilizce ve İsveççe’den karşılaştırmalı çeviri: Sebüktay Kaan)
Dipnotlar:
* Yazı’nın el yazması orijinali, Hollanda’daki International Institute of Social History’deki Kıvılcımlı arşivindedir. Dine ve Politikaya Dair Yazılar (Bilim ve Gelecek Kitaplığı - 2023) adıyla yayınlanan kitapta Kıvılcımlı’nın kimi başka yazılarıyla birlikte yer almaktadır.
** İnana: Tanrıça
(SK/VC)