Leyla Bedirhan Stockholm'de

Sanatçı ve dansçı Leyla Bedirhan'ın (1908-1986) yaşamı konusunda şim­diye kadar kaleme alınan kaynaklar­da Stockholm'deki dans gösterisine hiç yer verilmez ⁽¹⁾.  O yılların süreli yayınlarını gözden geçirdiğimizde, Leyla Bedirhan’ın bundan tam dok­san yıl önce, 17 Şubat 1925 akşamı Stockholm'de bir geceye katıldığına dair bir habere rastlarız ^(2). Bu, Avus­turya ve Romanya'dakilerden sonra katıldığı ilk etkinliklerden biridir.

İsveç'in en büyük gazetelerinden Dagens Nyheter, konser şirketi (Konsertbolaget) müdürü Helmer Envall'in (1889-1974) bu yabancı sanatçıyı Stockholm'e davet etmeye karar verdiğini bildirir ve Leyla'nın 1924 yılında Viyana’da gerçekleşen etkinlikteki gösterisiyle ⁽³⁾. Avusturya seyircisinin beğenisini kazandığını, özellikle ülkesinin dansı şopi ile ses getirdiğini yazar ⁽⁴⁾.

Aynı gazete Leyla Bedirhan’ın Stockholm ziyaretin­den iki hafta önce Kraliyet Müzik Akademisi’nin sanatçıyı programı­na aldığını bir ilanla halka duyurur: "Prenses Leyla Geliyor" (Prinsessan Leila kommer) ⁽⁵⁾.

Leyla ateşi Stockholm'ü sarıyor

Leyla Bedirhan İsveç'e gelmeden önce, Svenska Dagbladet gazetesi Avrupa'ya yayılan bir "Leyla Bedir­han Ateşi'nin (Leila-feber) izlerin­den söz eder  ⁽⁶⁾ ve onun dans dünya­sında bir prenses olduğunu belirtir ⁽⁷⁾. Stockholm Dagblad'a göre Leyla Bedirhan konusu İsveç’te çok ko­nuşulup yazılmıştır ⁽⁸⁾.

Bazı gazeteler başlıklarında exotisk (egzotik) söz­cüğünü kullanırken, Dagens Nyheter onu bir yıl önce İsveç’i ziyaret eden Hint sanatçısı Nyota Inyoka'ya ben­zetir ⁽⁹⁾.

Svenska Dagbladet 1924 yılın­da "Leyla Bedirhan Kimdir?" başlıklı uzun bir yazı yayımlayarak Leyla ile birlikte ünlü ataları Bedirhaniler ko­nusunda bazı yararlı bilgiler sunar. Yazının sonunda şöyle denmektedir: "Güzel prensesin aynı şekilde bizim Kuzey ülkelerimizi ziyaret edebile­ceğini gözardı edemeyiz." ⁽¹⁰⁾.

1924 yı­lındaki bu cümle 1925 yılında hayata geçer ve aynı yıl Leyla İsveç'e gelir. Gazeteler daha gösteriden önce ha­berler yayımlamaya başlar.

"Bu güzel hanım"ın salı günü Müzik Akade­misindeki danslarıyla Stockholm'ü etkisi altına alacağını yazan akşam gazetesi Aftonbladet şöyle devam eder: "Stockholm'ün erkek cemaati şimdi zaman ayırabileceği bir kutla­maya kavuştu.” ⁽¹¹⁾.

Bu arada Leyla'nın soyadı Bedirhan bazen gazetelerde Bedrkhan, Beder-Schan ve Beder- kahn gibi değişik biçimlerde yazılır ⁽¹²⁾.

Leyla Stockholm'de

Leyla Bedirhan nihayet 17 Şubat 1925 akşamı Stockholm halkının karşısına çıkar. Kentin merkezindeki Kraliyet Müzik Akademisi'nde yapılan geceye onu görmek için yüzlerce kişi gelmiş­tir. 1878 yılında yapılan bu binada Stockholm’ün en büyük konser salon­larından biri bulunur; ilk Nobel Ödülü 1901 yılında bu salonda verilmiş, bu durum ödülün günümüzde verildiği ve şehrin göbeğindeki Hötorget tara­fında bulunan Konserthuset yapılın­caya kadar devam etmiştir.

Duvarları ve tavanı çok güzel süslemelerle do­natılan salon yaklaşık 474 kişi almak­tadır. Gazetelerde yer alan bilgilere göre, Leyla Bedirhan'ın gecesinde salon hemen hemen dolmuştur.

Dagens Nyheter gazetesinin aktardı­ğına göre, Leyla Bedirhan Kürt, İran, Türk, Mısır, İspanyol ve Kafkas dans­larından örnekler sunar ⁽¹³⁾. Stockholm seyircisi Kürt sanatçıya sıcak bir ilgi gösterir, tezahürat ve alkışlarla mutluluklarını dile getirir.

Bazen al­kışların sonu gelmez ve sanatçı aynı parçayı tekrarlamak (da capo) zo­runda kalır. Leyla Bedirhan’ın prog­ram süresince giydiği kostümlerin çeşitliliği, orjinalliği, kostümlerdeki gözü okşayan enfes ve harika renk bileşimleri izleyicilerin dikkatini çe­ker ⁽¹⁴⁾. Stockholms Dagblad gazetesine göre Leyla'nın programı sonunda al­dığı çiçeklerin rengi güzel giysileriyle sahnede iç içe geçer.

Leyla halk tiyatrosunda

Leyla Bedirhan, Kraliyet Müzik Akademi’ndeki ilk solo dans gös­terisinden sonra birkaç hafta daha Stockholm'de kalır, Östermalm sem­tinde bulunan Folkteatern (Halk Tiyatrosu) binasında konuk sanatçı olarak revülere katılır ⁽¹⁵⁾. Böylece baş­kent Stockholm'ü ve İsveç halkını yakından tanıma fırsatını da yakalar.

Gazetelerde yer alan bilgilere göre, müzisyen Marcel Lorber piyanoyla programlara eşlik etmiş, böylece sa­natın evrensel dalları müzik, dans ve tiyatro Leyla Bedirhan'ın ziyaretiyle buluşup anlam kazanmıştır.

Leyla'nın tanıtımı

İsveç'te kaldığı günlerde Leyla Bedirhan'la söyleşiler yapan gaze­teciler onu Yahudi ⁽¹⁶⁾,  Macar ⁽¹⁷⁾ veya gerçek Hint-Avrupalılara ⁽¹⁸⁾ benzetir, "güzel bir kadın olarak” tanımlar. Altı dil bilen Leyla'nın bildiği diller arasında Arapça ve Yunanca da bu­lunmaktadır.

Bir Kürt beyin kızının dans sanatçısı olmasını şaşkınlıkla karşılayan gazeteler başlıklarında sık sık prenses ve dansçı sözcükle­rini birlikte kullanır ⁽¹⁹⁾. Aftonbladet gazetesi Leyla Bedirhan daha İsveç’e gelmeden önce, "zamanın değiştiği­ne” gönderme yaparak bu durumu şu ifadeyle dillendirir: Sådana äro tiderna (Zamanlar böyle) ⁽²⁰⁾.

Bazı söyleşilerde Leyla Bedirhan ai­lesi, babası Abdürrezak Bey ve Kürt­lerle ilgili açıklamalarda da bulunur. Baba soyunun Kürdistan'ın hüküm­dar ailelerinden gelmesinden dolayı çoğu kez Prinsessan av Kurdistan (Kürdistan Prensesi) olarak adlan­dırılır. Kejsare (Hükümdar) olarak tanımlanan babasının bir ara Van yöresinde hükümdarlık sürdürdüğü­nü belirtir.

Stockholms Tidningen gazete­si İran, Osmanlı İmparatorluğu ve Mezopotamya'da parçalara bölünen Kürdistan gibi bir ülkede hükümdar­ların kaza ve belalardan uzak kalma­dığını belirtir.

Babası Kürdistan'ın kurtarılıp özgür olabilmesi yolunda Ruslarla bir ittifak kurmak için çok çabalamış, ama mücadelesinde ba­şarılı olamamış ve en sonunda öl­dürülmüştür ⁽²¹⁾.

Kardeşini de savaşta yitiren Leyla Bedirhan sonuçta dans dünyasını fethetmek için tek başına çıktığı turnenin Stockholm durağın­da da seyircinin gönlünde taht ku­rar.

Seyirci ve eleştirmenlerin görüşü

Burada önemle belirtmemiz gereken nokta şudur: Stockholm'deki dans gösterisi, Leyla Bedirhan'ın sanatsal yaşamının ilk tecrübelerindendir. Bu sırada kariyerinin daha ilk basa­maklarına tırmanan Leyla, gecede seyircinin beğenisini kazanmak ve gönüllerde taht kurabilmek için bü­yük çaba harcar. Dinmeyen alkışlar karşısında bazı dansları veya oyun­ları tekrar sunması bu çabanın bir göstergesi sayılabilir.

Asıl olarak yıldızı 1930’lı yılların ba­şında parlamaya başlayan ve sonra­sında bir dansçı olarak tüm dünyada tanınan

Leyla Bedirhan'ın ilk dans gösterisinden sonra seyirci ve eleş­tirmenlerden değişik görüşler gelir. Bu gösteri öncesi ve sonrasındaki gazete haberleri karşılaştırıldığında, eleştirmenlerin daha çok gösterinin ikinci bölümünde sunulan dansları beğendiği görülür.

Özellikle "Kürt dansı" ve ''Bibi" adlı danslar ilgi gö­rür. Gazeteler bazı figürlerin tekrar edildiğine ve bazı dansların hare­ketli olmadığına dikkatleri çeker. Svenska Dagbladet gazetesi Leyla Bedirhan’ın "cinler" gibi değil "pe­riler" gibi dans ettiğini, dansların­da esrarengiz öğelerin az olduğunu belirtir ⁽²²⁾. 

Dagens Nyheter gazete­si beklentisini daha yüksek tutar; dansçının izleyicilerden çok alkış almasına şaşırıp, bu durumu Stock­holm halkının görüşlerine bağlaya­rak yorumlar: "Kürdistan’dan daha fazla Kürdistanlar Stockholm’de bu­lunuyor. ⁽²³⁾.

İsveç'ten ayrıldıktan sonra

İsveç basını Leyla Bedirhan'ı sa­dece İsveç’e geldiği yıl değil, Stockholm'den ayrılmasından sonra da anımsar. Örneğin Aftonbladet gazetesi 1926 yılında Leyla'nın yakında Paris'te bir dans gösterisi sunacağını belirtir, güzelliği ve yeteneklerinin onu yıl­dızlar arasına yerleştirdiği değerlen­dirmesini yapar ⁽²⁴⁾.

Bir İsveç dergisi de 1927 yılında yayımlanan bir sayısında Leyla Bedirhan'ı dans yaşamındaki büyük atraksiyonlardan biri olarak görür ⁽²⁵⁾.

Leyla Bedirhan’in dans gösterisinin yapıldığı Kraliyet Müzik Akademisi (Foto: R. Alakom)

Sonuç

Leyla Bedirhan'ın adı ve sanatı Kürt kadın hareketi ve tarihi açısından büyük bir önem taşır. Leyla Bedirhan, İsveç'i ilk kez ziyaret eden altı Kürtten biri sayılır: Mîrze Seid (1893), Şerif Paşa (1898), Mehmed Emin Zeki (1915), Leyla Bedirhan (1925), Süley­man Knutas (1929) ve Selahaddin Rastgeldi (1947).

O tarihlerde Kürdistanlı bir kadının Avrupa’da sanatıyla kabul görmesi azımsanacak şey de­ğildir. Bu anlamda Leyla’nın Avrupa ve Amerika çıkartması önyargıların kırılması ve kadınların özgürleşme­si için iyi bir örnek oluşturur.

Diğer yandan Leyla Bedirhan, İsveç'e giden ilk Kürt kadın sayılır. Bu tarihi ziyaret Kürt-İsveç ilişkilerinin par­lak bir sayfasını da oluşturur. İsveç’i kendilerine yeni bir ülke olarak se­çen Kürtler böylece, tarihlerine tabuları kor­kusuzca kıran ve gurur kaynağı ola­bilecek güçlü bir kadını da katmıştır.

50. yılını dolduran İsveç Kürtleri (1965-2015) böylece önceki tarih­lerinde Leyla Bedirhan gibi ünlü bir sanatçının iz bıraktığına da tanıklık etmektedir. (RA/NV)

* Bu yazı Toplumsal Tarih Dergisi'nin 259. sayısında (Temmuz 2015) yayımlandı.

Dipnotlar

1 Leylâ Safiye, Leyla-Bir Kürt Prensesinin Öyküsü (İstanbul: Avesta, 2004). Yazar daha sonraları bu birinci kitabının genişletilmiş bir baskısını sekiz yıl sonra bu kez İngilizce olarak yayımlar: Leylâ Safiye, Searching for Leila the Kurdish Princess of Dance (İstanbul: Avesta, 2012). Her iki çalışmada, özellikle de İngilizce baskısının sonundaki yetkin Leyla kaynakçasında ünlü sanatçının 1925 yılındaki Stockholm ziyaretine ilişkin kaynak adlarını bulamayız. Öyle görülüyor ki yazar tarihte unutulup giden bu ziyaretten haberdar olamamıştır.

2 "Leila", Stockholms-Tidningen, 17 Şubat 1925

3 "Emirens dotter danserska",Aftonbladet, 24 Şubat 1924.

4 "Exotisk höghet i antågande?" Dagens Nyheter, 8 Şubat 1925.

5 Dagens Nyheter, 1 Şubat 1925.

6 "Prinsessan som blir dansös", Svenska Dagbladet, 29 Temmuz 1924.

7  "Exotisk dansös till Stockholm", Svenska Dagbladet, 8 Şubat 1925.

8 "Prinsessan Leilas dansafton", Stockholms Dagblad, 18 Şubat 1925.

9  "Exotisk höghet i antågande?", Dagens Nyheter, 8 Şubat 1925.

10 "Prinsessan som blir dansös", Svenska Dagbladet, 29 Temmuz 1924.

11 "Den dansande prinsessan", Aftonbladet, 15 Şubat 1925.

12 "Leila Bedr-Schan dansade", 18 Şubat 1925. "Leila Bedr-Schan's dansafton", Aftonbladet, 18 Şubat 1925.

13 "Den kurdiska danserskan här", Dagens Nyheter, 17 Şubat 1925.

14 "Den dansande prinsessan", Aftonbladet, 15 Şubat 1925.

15 "Kurdistan-Prinsessan till folkteatern", Stockholms-Tidningen, 25 Şubat 1925.

16 "Den kurdiska danserskan här", Dagens Nyheter, 17 Şubat 1925.

17  "Kvällens danserska", Stockholms-Tidningen, 17 Şubat 1925.

18  "Den kurdiska danserskan här", Dagens Nyheter, 17 Şubat 1925.

19 "Prinsessan av Kurdistan och dansös", Svenska Dagbladet, 17 Şubat 1925.

20 "Emirens dotter danserska", Aftonbladet, 24 Şubat 1924.

21 "Kvällens danserska", Stockholms-Tidningen, 17 Şubat 1925.

22  "Leila Bedr-Schan dansade", Svenska Dagbladet, 18 Şubat 1925.

23 "Teater och musik", Dagens Nyheter, 18 Şubat 1925.

24 "Prinsessan av Kurdistan", Aftonbladet, 20 Şubat 1926.

25 "Kurdisk prinsessa som danserska i Paris", Hvar 8 Dag, nr 14/1927.