Gomidas 150 Yaşında: Yarın Daha Aydınlık Bir Sabaha Uyanmak İçin

Fotoğraflar ve videolar: Nadire Mater

Haberin Kürtçesi için tıklayın 

Ermeni besteci ve müzikolog Gomidas, doğumunun 150. yılı dün İstanbul'da düzenlenen bir konserle kutlandı. 

Dün akşam (7 Ekim) Cemal Reşit Rey Konser Salonu'nda "Aydınlık Sabahın Sesi" başlığıyla gerçekleşen konserde; Türkiye, ABD ve Ermenistan'dan konuk sanatçı ve topluluklar Gomidas'ın eserlerini seslendirdi. 

Anadolu Kültür, Kalan Müzik ve Maxim Gorki Theater işbirliğiyle düzenlenen konserde; Aynur Doğan, Ertan Tekin, İklim Tamkan, Karatzayn Quartet, Kevork Tavityan, Levon Eroyan, Lusavoriç Çocuk Korosu ve Sevana Tchakerian, Pervin Chakar, Şevval Sam, Vomank müzik grubu, Yerkaran Projesi'nin yanı sıra Ermenistan'dan GOGHT müzik grubu ve ABD'den Ara Dinkjian ve Zulal Trio gibi isimler konser verdi. 

Gecenin sunuculuğunu üstlenen oyuncu Tilbe Saran, Gomidas ve tutuklu iş insanı Osman Kavala hakkında bir konuşma yaptı. Saran şunları söyledi:

"Daha derinden işitmek, tüm zenginlikleri birlikte kavramak, hissetmek için başımızı onun göğsüne yasladık. Yarın ve ondan sonraki gün daha aydınlık bir sabaha uyanmak için o sesleri içimizde taşıyalım ve hiç durmadan çoğaltalım, olur mu? O sesleri belki hepimizden çok önce duyan, daha hiç birimizin aklında yokken bu geceyi hayal eden ve gerçekleşmesi için de tüm olanaklarını seferber eden bir ismi anmak isterim..."

Osman Kavala için özgürlük çağrısı

Saran'ın konuşması sırasında salondaki ekrana iki yıldır tutuklu olan iş insanı Osman Kavala'nın fotoğrafı yansıtıldı. "Kavala için özgürlük" çağrısı yapılan salonda iş insanı konser için gelenler tarafından ayakta alkışlandı. 

Osman Kavala'yla birlikte 15 kişinin yargılandığı Gezi Davası'nın üçüncü duruşması Silivri Kampusu'ndaki İstanbul 30. Ağır Ceza Mahkemesi'nde bugün görülmeye başlandı. 

TIKLAYIN - Gezi Davasında Üçüncü Duruşma

Gomidas Vartaped hakkında

Soğomon Soğomonyan 1869 yılında Kütahya'da dünyaya geldi. Annesi Takuhi halı dokur, şarkı, besteleyip söyler ve şiir yazardı. Babası Keyork çekirdekten yetişme bir ayakkabıcıydı ama aynı zamanda çeşitli halk sazları çalıyor, Kütahya'daki Surp Toros Ermeni Kilisesinde şarkı söylüyordu. Anne ve babasını çok küçük yaşta kaybeden Soğomon yoksulluk nedeniyle okula devam edemedi, ancak kilisede, anne ve babasından aldığı müzik kulağı ve şaşırtıcı güzellikteki sesiyle dikkat çekti.

12 yaşına geldiğinde Kütahya ruhani lideri tarafından Ermenistan'a, Ermeni kilisesinin Ruhani Merkezi Eçmiadzin'e götürüldü. Burada başkatedralin ruhban okuluna, Kevorkyan Cemaran'a devam etmeye başladı. Daha sonra dönemin ünlü müzisyenlerinin ders verdiği bu okulda, hem klasik Batı müziği hem de Ermeni kilise müziği tarihi ve teorisi ile tanıştı.

Soğomon 1893'te mezun olduktan sonra okulda kalmaya devam etti ve müzik öğretmenliğine atandı. Apeğa (rahip adayı) olarak takdis edilerek "Gomidas" ismini, bir yıl sonra ise Vartabed (rahip) rütbesini aldı. 1895'te Magar Yegmalyan'la Batı müziği kuramı çalışmak üzere Tiflis'e gitti.

Kariyerinde önemli bir dönemeç: Berlin

Gomidas Berlin'de, Richard Schmidt'in özel müzik okulunda icra ve beste, Friedrich Wilhelm Üniversitesi'nde (bugünkü Humboldt Üniversitesi) Oskar Fleischer, Heinrich Bellermann ve Max Friedlânder gibi hocalardan müzikoloji dersleri aldı.

1899'da Berlin'den döndükten sonra Cemaran'da müzik öğretmenliği ve Surp Eçmiadzin Katedrali'nin koro şefliğini yaptı; öğrencilerinden kurduğu koro ve orkestrayla çeşitli konserler verdi. Bu yıllarda, şarkılar derleyip düzenledi, çeşitli şiirlere besteler yazdı ve hazırladığı repertuvarı öğrencilerine aktardı. Kafkaslarla ve Avrupa'nın çeşitli kentlerinde korolar kurdu konserler verdi ve konuşmalar yaptı. Müzikoloji alanında makaleler yazdı, derlemelerini yayına hazırladı.

Gomidas Vartabed, çoğunlukla bugünkü Ermenistan sınırları içinde kalan Doğu Ermenistan köylerini gezip Ermenice ve Kürtçe şarkılar derledi. Ayrıca Kütahya, İstanbul ve Eçmiadzin'de dinlediği Türkçe şarkıları notaya aldı. Derlemelerinin önemli bir bölümünü oluşturan Batı Ermenistan ve Anadolu şarkı ve dans repertuvarı ise buralardan göç etmiş olan Ermenilerden dinleyip kağıda aktardığı ya da Dikran Çituni, Hovsep Canigyan, Sahag Amaduni gibi derlemecilerin kendisinden notaya almasını istedikleri şarkılardan oluştu. Gomidas, halk şarkılarının yanı sıra, Osmanlı ve Rus Ermenilerinin kentlerde ürettikleri şarkıları, o dönem çok popüler olan devrimci şarkıları ve aşuğ (aşık) şarkılarını da derledi.

Sarkis Hayguni'nin Ermeni-Kürt destanları derlemesinde yer alan parçaların transkripsiyonlarını hazırladı. Bu kitapçık ilk defa 1903'te Moskova'da "Kürt Ezgileri" adıyla yayınlandı ve "notaya aktarılan ilk Kürtçe derlemeleri' olarak tanımlandı.

Başka şehirlerde kanat çırpmak

Gomidas Eçmiadzin'e döndükten on yıl kadar sonra, projelerini gerçekleştirmek için ihtiyacını duyduğu manevi destek ve maddi imkanları artık burada bulamadığını düşünerek ayrılmaya karar verdi. Çalışmalarını Avrupa'da sürdürmek istiyordu, ancak buralardaki dağınık cemaatler ona asgari geçimini temin edebilecek bir ortam sağlayamadılar. Tiflis ya da İstanbul'dan birini tercih etmek durumundaydı, İstanbul'u seçti. Yüzyıl başında İstanbul'daki Ermeni nüfusu 100 bini aşmıştı. Üstelik İstanbul'da olursa hem Doğu'ya hem Batı'ya seyahat etmek çok daha kolaylaşacaktı. 1910 baharında Galata Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'nin muganini heyetinin davetini kabul etti, İstanbul'a geldi.

Getronagan ve Esayan okulunun öğrencilerinden ve çeşitli semt kiliselerinin mugannilerinden oluşturduğu 300 kişilik Kusan (Ozan) Korosu'nu çalıştırmaya başladı. İstanbul, İzmir, İskenderiye, Kahire'de konserler verdi.
İstanbul yıllarında, Getronagan Okulu'nda müzik dersi verdi. İstanbul'un çeşitli Ermeni okullarında öğretmenlerle, Ermeni müziğini ve dansını çocuklara öğretme yöntemleri üzerine çalıştı. Öğrencileriyle müzisyenlik, bestecilik, müzikoloji ve müzik pedagojisi çalışmaları yürüttü.

Pangaltı semtinde ressam Panos Terlemezyan'la yaşadığı ev, kısa zamanda dönemin aydın ve sanatçılarının uğrak yeri oldu. İstanbul, Adapazarı ve İzmir dışında; Tiflis'te, Paris, Londra, Leipzig, Berlin, Viyana, Filibe gibi Avrupa'nın çeşitli şehirlerinde konuşmalar yaptı, konserler verdi, derleme çalışmaları yayımladı. Bir yandan da yoğun bir emek, bitmeyen bir enerjiyle İstanbul'da kurmak istediği konservatuvarın altyapısını oluşturmaktaydı. Ancak bu proje, 1913 sonrasında hızla değişen siyasi ortamla birlikte yok oldu.

Sürgün ve travma

1915 yılında Martın sonlarında, Gomidas Türk Ocağı'nda düzenlenen, Talat Paşa ile Şehzade Mecit'in de katıldığı bir kültür gecesine sanatçı olarak davet edildi, sahnede övgü dolu bir konuşmayla sunuldu, alkışlarla karşılanan bir konser verdi. Bundan tam üç hafta sonra 24 Nisan 1915'te İstanbul'da tutuklanan yüzlerce Ermeni aydını ve ileri gelenleri arasında Gomidas da vardı. Birlikte Çankırı'ya doğru sürgün yoluna koyulduğu, gazeteci, yazar, sanatçı dostlarının pek çoğu geri gelmedi. Gomidas ise sürgünden kurtulabilen az sayıda insandan biri oldu.
Gomidas geri döndü, ancak ruhunu kurtaramamıştı. Yaşadığı travmanın etkisiyle ruh sağlığı bozulmuştu. Çalışamıyordu. Giderek içine kapanıp sessizleşti, sonunda dış dünyayla bağlarını tamamen kopardı.

Sürgünden geri döndükten dört ay sonra yakın arkadaşları onu Şişli'deki La Paix hastanesine yatırdılar. Ancak birkaç yıl sonra, hiçbir gelişme kaydedilememesi, hâlâ polis korkusu içinde olması nedeniyle tedaviye yurtdışında devam edilmesi kararlaştırıldı. 1919'da Paris'teki Ville-Évrard hastanesine nakledildi. Avrupa'daki dostları Gomidas'ı yalnız bırakmamak ve aynı zamanda hastane masraflarını karşılamak amacıyla komiteler kurdular, eserlerini içeren çeşitli yayınlar, kayıtlar ve konserler gerçekleştirdiler. Ancak Gomidas bir daha müzikle ilgili hiçbir çalışma yapmadı, birkaç eski dostu dışında kimseyle konuşmadı ve 20 yıllık sessizlikten sonra 1935'te, Paris yakınlarında, Villejuif'teki bir klinikte yaşamını yitirdi. Mumyalanmış naaşı 1936 yılında özel izinle Ermenistan'a götürüldü ve Yerevan'da, daha sonra kendi adıyla anılacak olan panteonda büyük bir törenle, yüzbinlerin katılımıyla defnedildi.

Gomidas arşivi, sürgün için tutuklandığı gece polis tarafından talan edilen evinden geriye kalan her şey, makaleler, araştırmalar, derlemeler, notalar, eskizler, fotoğraflar ve mektuplar bugün Yerevan'da, Çarents Sanat ve Edebiyat Müzesi'nde ve Gomidas Müzesi'nde korunuyor. (AÖ)

Kaynaklar:

Gourgen Gasparian, Gomidası: Jamanagagitsneri Huşerum yev Vgayutyunnerum (Çağdaşlarının Anı ve Tanıklıklarında Gomidas), Yerevan: Sarkis Khaçents, Printinfo, 2009.

Métissa Bilal ve Burcu Yıldız, Kalbim O Viran Evlere Benzer: Gomidas Vartabed'in Müzik Mirası, İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2019.

Ritagoulahian Kuyumjian, Deliliğin Arkeolojisi Gomidas, İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2010.
Gomidas: Bu Toprağın Sesi, Yayına Hazırlayan: Tamar Nalcı, İstanbul: Anadolu Kültür, 2010.(AÖ)