"Düşenin Dostu" Yasağı Nasıl Yendi?

James Baldwin, 20. Yüzyıl'ın en bohem, en aykırı yazarlarından biriydi. 2 Ağustos 1924 doğumlu Amerikalı siyah bir eşcinsel olarak toplumun tüm baskıcı ortamında siyasi bir aktivist ve sanatçı olarak var oldu. Baldwin'in "Ne Zaman Gitti Tren" (Tell Me How Long the Train's Been Gone - 1968),  "Sokağın Dili Olsa" (If Beale Street Could Talk-  1974), "Dost Mektupları" (Jimmy's Blues -1983) gibi eserleri Türkçeye çevrildi.

Baldwin kitapları kadar Türkiye'de yönetmenliğini yaptığı Kanadalı oyun yazarı John Herbert, "Düşenin Dostu"yla (Fortune and Men's Eyes) tanınıyor.

Baldwin'e iyi haber

Hapishanede eşcinsel ilişkileri konu edinen "Düşenin Dostu" (Fortune and Men's Eyes - 1964), Ali Poyrazoğlu ve Oktay Balamir'in çevirisiyle Sanders Yayınları'ndan 1970'te yayınlandı. Oyunu ise Engin Cezzar-Gülriz Sururi Tiyatrosu'nda sahnelendi. İstanbul Valiliği 7 Şubat 1970te eşcinsel ilişkiyi konu aldığı için 18 yaş sınırlaması getirilen oyunu yasakladı. Oysa oyun iki aydır gösterimdeydi.

Baldwin oyunun aynı zamanda yönetmenidir. Yasaklama kararını 14 Şubat'ta apar topar New York'tan İstanbul'a döner. Ancak yasaklama kararı uygulanamamıştır. Kendisini oyunun sahneye konulması sırasında asistanlığını yapan gazeteci Zeynep Oral karşılar ve iyi haberin verildiğinde oradadır.

Zeynep Oral o günlerde çalıştığı Milliyet Gazetesi'nde Baldwin'in tepkisini şöyle yazar: "Gülriz Suriri ve Engin Cezzar, yasağın kaldırıldığı 60 günde 30 bin kişinin oyunu seyrettiğini ve temsillere devam edildiğini bildirmişlerdir. Ancak bundan sonra Baldwin'in kapkara yüzü aydınlanmış ve 'Yuvama döndüğüm için çok, ama çok mutluyum' demiştir."

Baldwin'in Türkiye ile ilişkisi Engin Cezzar'ın kendisini davet etmesiyle başlar. Kahraman Gür, "Düşenin Dostu: Hapishanelerde Eşcinsel İlişki Üzerine Bir Oyun" adlı makalesinde bu ilişkiyi şöyle aktarıyor:

"Ali Poyrazoğlu tesadüfen Londra'dayken oyunu izledi. Türkiye'ye döndüğünde Gülriz Sururi ve Engin Cezzar'a oyunun Türkiye'de perdelenmesi gerektiğini söyledi. Kitap Gülriz Sururi-Engin Cezzar tiyatrosunda Türkiyeli izleyiciler için perdeye aktarılmasına karar verildi. James Baldwin'den oyunu yönetmesi istendi.

Siyahî, muhalif, eşcinsel yazar James Baldwin o dönem İstanbul'da yaşamaktadır. Entelektüel camia içerisinde iyi tanınır. Türkiye'ye 10 yıl evvel Engin Cezzar'ın davetiyle gelmiştir. Engin Cezzar ile New York'ta tanışmışlardır. Cezzar, Baldwin'in "Giovanni'nin Odası' adlı tiyatro oyununda İtalyan gey garson Giovanni'yi oynar. Yazar-yönetmen Baldwin ve Cezzar sıkı arkadaş olurlar."

Kemikleri sızlatıcı bir oyun

Düşenin Dostu gençlerin cezaevlerinde nasıl işkence gördüğünü ve tecavüze uğradığını anlatıyor. Baldwin'in deyimiyle "sarsıcı ve kemikleri sızlatıcı" bir oyun. Gür, Gülriz Sururi'nin kitabı okuduğunda ilk tepkisinin "Bu oyun Türkiye'de sahnelenemez" olduğunu aktarıyor. Gerçektende "Oyun 1970'de sahnelenir. Argo dili, sansürsüzce sunulan cezaevindeki şiddet Türkiyeli izleyicileri şok eder. Çok tutulur. Öyle ki oyun yasaklandıktan sonra tiyatroyu kapatmaya gelen polisler Cezzar'a bu meşhur oyunu izlemek istediklerini söylerler. Ama salon doludur. Polisler oyunu sıraların arkasında ayakta izlerler.  Türkiye'de eşcinselliğin böylesine açıktan gösterildiği ilk oyundur. Oyunu çeviren Balamir şöyle der; 'Türkiyeli seyirci için büyüleyici bir oyundu, biz burada cezaevlerindeki eşcinsel ilişkiden haberdarız, yalnız burada değil içeride ve dışarıda bütün dünyada olan ve bildiğimiz bir şey, ama ilk defa böylesine dramatik bir şekilde bildiğimiz ama konuşmadığımız şeyler gözler önündeydi'."

* Kahraman Gür'ün "Düşenin Dostu" için kaleme aldığı makaleyi Kaos GL'in sitesinden okuyabilirsiniz.

** Düşenin Dostu,  John Herbert, Çev: Ali Poyrazoğlu- Oktay Balamir, Yayınevi: Sander Yayınları