Günümüzde sinema dünyasında sıkça karşılaşılan bir çelişki var: Yüzeysel yapımlar, derinlikliymiş gibi sunuluyor. Estetik görüntüler, etkili pazarlama ve kitlesel beğeni sayesinde sıradan filmler önemli eserler gibi gösterilebiliyor. Bu durum hem yerel hem de küresel ölçekte çoğu zaman fark edilmiyor.
Oysa zamanla derinlikli olan yapımlar kendini belli eder; diğerleri ise unutulur gider. Bu sadece estetikle ilgili değil; aynı zamanda özgürlük, bilinç ve bastırılmışlık gibi toplumsal meselelerle de yakından ilişkilidir..
Bastırılmışlık ve bilinç bulanıklığı
Bastırılmış birey, yalnızca eylemlerinde değil, algılarında da sınırlanır. İçine doğduğu sosyal koşullar, onun seçim ufkunu ve değerlendirme ölçütlerini belirler. Bu nedenle özgürce karar verdiğini sanan birey aslında iktidarın belirlediği ufuk içinde hareket eder. Böyle bir durumda “iyi” ile “vasat” arasındaki ayrım giderek görünmez hale gelir.
Bir kişi iyi bir kitap ya da film seçerken bunu tamamen kendi zevkine göre yaptığını düşünebilir; ancak çoğu zaman neyin, nasıl sunulduğu bu seçimi etkiler. Vasat bir yapım, yüksek kültürün diliyle paketlendiğinde kolayca “eser” gibi algılanabilir. Oysa gerçekten iyi bir yapıtı anlamak, yalnızca kişisel beğeniyle değil; tarihsel bağlamı, estetik ölçütleri ve kültürel birikimi de dikkate almayı gerektirir.
Günümüzde birçok yapım‚ “anlam taşıdığı” gerekçesiyle övülüyor; ancak bu övgü, çoğunlukla yapımın içeriğinden değil, etrafında kurulan söylemler ve kitlesel onaydan kaynaklanıyor.
Örneğin 1950’lerde Ingmar Bergman’ın sinemasında varoluşsal kaygılar, aidiyet sorunu ya da insanın Tanrı’yla hesaplaşması, derinlikli ve özgün bir biçimde işlenirken; günümüzde kimi filmler, çok daha yüzeysel meseleleri benzer bir ağırlıkla sunduğunda “çağın ruhunu yakaladığı” gerekçesiyle yüceltiliyor. Burada mesele, sanat eserinin kendi yoğunluğu değil; çağdaş kültürün hızla tüketilen içeriklere “derinlik” atfetme eğilimi oluyor.
Toplumun belirli kesimleri tarafından vasat bir eser, yüksek kültürün kodlarıyla sunulduğunda “değerli” hale gelebiliyor. Yani izleyici ya da okur, eserin özünü kavramaktan ziyade, ona atfedilen sembolik değeri içselleştiriyor. Bu durumda “iyi” ile “vasat” arasındaki ayrım bulanıklaşıyor.
Sonuçta mesele yalnızca estetik değil, sosyolojik: Biz neyin “iyi” olduğunu kendi tarihsel bağlamımızda, toplumsal ilişkilerimizde ve kültürel hiyerarşilerimiz içinde tanımlıyoruz. Bu yüzden bazen gerçekten yenilikçi ve derinlikli eserler görmezden gelinirken, vasat bir iş, “eser” olarak sunulabiliyor.
Özgürlükten yoksunluk ve estetik duyunun zayıflaması
Özgürlük sadece politik bir hak değildir; aynı zamanda farkları ayırt edebilme ve estetik bakış geliştirme yetisidir. Özgürlüğü kısıtlanmış bir birey, sanat ve hayatı değerlendirirken yüzeyde kalır. Ona göre karşılaştığı çoğu şey doğal ve iyidir. Bu durum, toplumun insanlara sorgulamadan kabul ettirdiği bir “rıza üretimi”dir. Sonuçta insanlar vasatı iyi sanmaya başlar, çünkü başka türlü düşünemez hale gelirler.
Bu çerçevede, Luis Buñuel’in sineması bu yanılsamayı kıran çarpıcı bir örnek olarak öne çıkar. Buñuel, görselliği hiçbir zaman yalnızca estetik haz için kullanmamış, toplumsal normları yıkmak, burjuva ikiyüzlülüğünü açığa çıkarmak ve bilinçdışının bastırılmış çatışmalarını görünür kılmak için araçsallaştırmıştır. Bir Endülüs Köpeği’nde gözün kesilmesi sahnesi ya da Altın Çağ’da burjuvazinin absürd ritüelleri, izleyiciyi rahatsız ederek düşünmeye zorlar. Günümüz sinemasında ise çoğu yönetmen bunu kurnazlıkla taklik eder fakat içerik olarak o derinliğin yanından geçemez.
Bu farklılığın nedeni yalnızca sanatsal tercih değil, aynı zamanda sosyolojik bağlamdır. Küresel kültür endüstrisi, özgünlüğü değil, tekrarı ödüllendirir. Bu nedenle kimlik, aidiyet ya da varoluş gibi temalar işlense bile filmler çoğunlukla birbirinin benzeri ürünler haline gelir. Oysa Buñuel, pazarlamanın istediği “anlaşılır” ve “tüketilebilir” olanı reddederek ilerlemiştir. Onun sineması, kimlik ya da bireysel çatışmayı tek başına değil; dinsel otorite, sınıfsal ayrıcalık ve bilinçdışının bastırılmış arzularıyla örülü geniş bir ağın parçası olarak işler. Şimdi böyle bir kapasitesi olmayan birinin benzer şekilde film yaratma girişimi ve kendini o ağırlıkta pazarlaması nereye kadar işleyebilir? Onu da yorumlarınıza bırakıyorum.
Toplumsal iktidar ve vasatın meşrulaştırılması
Bastırılmışlık yalnızca bireysel değil, toplumsal düzeyde de işler. Modern toplumlarda iktidar, medya, eğitim ve kültür politikaları aracılığıyla bireylerin beğeni ve değerlendirme ölçütlerini yönlendirir.
Vasat sürekli olarak “normal” ve “iyi” diye sunulur. Böylece toplumsal bilinç, iyinin çıtasını yükseltmek yerine vasata razı olur.
Bu koşullar altında, bireyin gerçekten özgürleşebilmesi için sadece dışsal baskılardan değil, içselleştirilmiş düşünme kalıplarından da sıyrılması gerekir.
Gerçek özgürlük, yalnızca zincirlerinden kurtulmak değil; aynı zamanda ayırt etme, değerlendirme ve reddetme yetisini geri kazanabilmektir. Estetik duyunun keskinleşmesi, bireyin bastırılmışlıktan sıyrılıp yüzeysellik ile derinliği, vasat ile iyiyi yeniden ayırabilmesiyle mümkündür. Bergman’ın içsel sorgulamaları ve Buñuel’in toplumsal tabuları parçalayışı, bu yetiyi geri kazandıran sinemasal örneklerdir.
Bu bağlamda, sanatın özellikle de sinemanın rolü, yalnızca bir izleme deneyimi sunmakla sınırlı kalmaz; bireyin farkındalığını yeniden inşa eden bir direnç alanı yaratır.
Bu nedenle, sinema gibi ifade alanları yalnızca anlatı ya da estetik deneyim sunmaz; aynı zamanda bireyin toplumsal iktidarlara karşı düşünsel direncini örgütleyebileceği alanlar haline gelir. Gerçek anlamda “iyi” olanı fark etmek, hem tarihsel hem kültürel farkındalık hem de bastırılmış duyuların yeniden harekete geçmesiyle mümkündür. Bergman’ın insanın iç dünyasına yönelen sorgulamaları ve Buñuel’in toplumsal yapıları sarsan dili, seyirciye yalnızca bir anlatı sunmaz; onu, kendi bastırılmış gerçekliğiyle yüzleşmeye çağırır. Bu çağrıya kulak vermek ise, yüzeyselliğin hâkim olduğu çağımızda hem estetik hem de etik bir sorumluluk haline gelir. (SÇ/TY)
