Üç Çeyrek Asırda Kıbrısta Üç Ortak 1 Mayıs

Kıbrıs’ta ilk işçi hareketleri Amerikan sermayesi tarafından kurulan Kıbrıs Maden Şirketinde (CMC), 1925 yılında başlar. Sendikalaşmanın yasak olduğu bu yıllarda fakir Kıbrıs işçilerinin ucuz işgücü, yabancı sermayedarların iştahını kabartıyordu.

Maden ocaklarında yer üstünde çalışma saatleri gün doğumundan gün batımına, yeraltı ocaklarında ise 9 saat kesintisizdi. Şirket yöneticilerinin aç kalabalık diye nitelediği işçilerin, hiç bir sosyal hakkı olmadığı gibi, belirlenen programların herhangi bir nedenle aksatılması da mutlaka cezalandırılması gereken bir suçtu.

Madencileri kurtarma ve işten atılma

18 Mart 1925’de maden ocaklarında Kıbrıs tarihinin en korkunç iş kazası olur. Çöken ocaklarda sıkışan arkadaşlarını kurtarmaya çalışan işçiler iş düzenini bozarlar. Şirket yöneticilerinin işbaşı çağrısı karşılıksız kalır.

İşçiler arkadaşlarını kurtarma kararlılığında idiler. Bu kolektif itaatsizlik affedilemezdi. Tüm işçiler işten atılır. Şirketin adamları diye bilinen dört kontraktöre iş alanları paylaştırılıp işgücünü onların temin ve denetim altında bulundurması sağlanır.

Baskı artırılıp, sömürü bir o kadar katmerleşmişti. 1926’da bu çirkin sömürüye karşı düzenlenen grev başarısızlıkla sonuçlanmış, artık iyice devleşen şirket, işçiler karşısındaki taviz vermez tutumu ile ünlenmişti. Kıbrıs Maden Şirketi arazisinde bir sonraki grev için 10 yıl beklemek gerekecekti.

Kıbrıslıtürk ve Kıbrıslırumların Komünist Partisi

1926 yılında Kıbrıs’ın başka bölgelerinde de örgütlenme özgürlüğü talep eden eylemler vardı. Ayni yıl Kıbrıslıtürk ve Kıbrıslırumların ortak partisi olarak Kıbrıs Komünist Partisi kurulur.

İlk örgütlenen kesim olan ayakkabı imalatı sektörü çalışanlarının eylemleri durmak bilmiyordu. 1928’den itibaren demirciler de resmen örgütlendiklerini ilan etmiş ve eylem yapmaya başlamışlardı.

Kıbrıs Komünist Partisi 1931’de kapatılıp yöneticileri sürgün edilmesine rağmen sınıf bilinci iyice yerleşmeye başlamıştı. Ve nihayet 1932’de Sömürge Yönetimi sendikalaşma yasasını kabul etmek zorunda kalır.

Grevleri işsizlik, tutuklama ve yargılamalar izler

1936’da İlk profesyonel sendikacılar Kıbrıs Maden Şirketi arazisinde görülmeye başlanır ve işçi sayısı 6 bine yaklaşan şirketin çalışma alanlarında ardı ardına grevler yaşanır. Şirketin politikası değişmemişti, yine sert cezalar gelir.

Grevci elebaşılar tutuklanır, yargılanıp hapsedilir, greve katıldığı tespit edilen işçiler işten atılıp şirket arazilerine girişleri yasaklanır.

Kıbrıs’ta İngiliz politikası “böl ve yönet” prensibi üzerine kurulmuştu. Bir yanda Kıbrıs’ın Yunanistan ile birleşmesi (Enosis) için mücadele veren Rum milliyetçileri, diğer yanda Enosis’i engellemek için İngiliz Sömürge Yönetimi’nin işbirlikçiliğini yapan Kıbrıs Türk üst sınıfları. Kıbrıs’ı yönetmek çok kolaydı. Tüm politika bu durumun değişmemesi üzerine kurulmuştu.

Kıbrıslılık bilinci ve ulusçuluk

İki şeyden çok korkuluyordu. Hızla sola kayan işçi hareketlerinin örgütlenerek Komünist harekete katılması ve Kıbrıs’ta sermaye birikimi yolu ile yerel kapitalist sınıfın güçlenip Kıbrıslılık bilincini ve Kıbrıs Ulusçuluğunu ortaya çıkarması. 1936’da Sömürgeler Bakanlığı durumu şöyle değerlendiriyordu:

“Kıbrıs’ta gelecekteki politik rahatlığımız için, yönetimi bölgesel farklılık temelinde yürütmeliyiz. Böylece Enosis eskimiş bir değer olduğu zaman, kaçınılmaz olarak yükselecek olan Kıbrıs Ulusçuluğu, mümkün olan en uzak tarihe ertelenmiş olmalı.”

1936’dan sonra adanın ekonomik altyapısı tam da yukarıda öngörüldüğü şekilde yeniden düzenlenmeye başlanır. Yürürlüğe konulan kooperatifleşme programının başarısı için her şey yapılır.

Kooperatifler cenneti

Aslında hedeflenen köylülüğün farklılaşmasının, mali sermayeye kaynak oluşturacak tefeci sermayesinin ve tarımda büyük kapitalist işletmelerin önüne geçmekti. Programın başarısı zor durumdaki köylülüğü rahatlatıp hükümete desteği artırdığı gibi, kooperatifler cenneti haline gelen Kıbrıs’ı yönetmeyi daha da kolaylaştırmıştı.

Hemen her köyde küçük üreticiyi koruyan küçük üretim birimleri hükümetin mutlak denetimi altında idi. Hem Kooperatif Merkez Bankası, hem de sınırsız yetkiyle donanmış mukayyitler ekonomik etkinliklerin çok büyük kısmını denetleyebiliyordu.

Bağımsız Kıbrıs mücadelesi

Ama hala ikinci tehlike bertaraf edilememişti. Kıbrıs işçi sınıfı her şeye rağmen örgütlenerek gelişiyordu.

1939-44 savaş yılları idi. Savaş sonrasının ilk şoku Kıbrıs Komünist Partisi’nin devamı iddiasındaki AKEL’in önlenemez yükselişi oldu. 1942’den beridir örgütlenen AKEL, Kıbrıs’ın 5 büyük belediyesini almış, AKEL’e bağlı İşçi Sendikaları Federasyonu (PEO), adanın her yerinde örgütlenerek işçi sınıfı içerisinde tartışmasız çoğunluğu elde etmişti.

Kıbrıslıtürk ve Kıbrıslırum solcular, Akel’de Kıbrıs işçi sınıfı da Kıbrıs İşçi Federasyonu’nda sömürge yönetimine karşı Bağımsız Kıbrıs için mücadeleye başlamışlardı.

Ve o tarihi hata yapılır.

AKEL ENOSİS’i destekliyor

AKEL 1944 kongresinde, Kıbrıs’ın güçlü Yunan Komünizmi ile birleşeceği gerekçesi ile Enosis’i destekleme kararı alır. Kıbrıslıtürk sosyalistlerin “yapmayın” çığlıkları sonuçsuz kalmıştı. Kıbrıs işçi sınıfı hızla bölünmeye başlar. Aynı yıl Kıbrıslı Türk sendikaları kurulmaya başlar ve daha sonra Kıbrıs Türk İşçi Birlikleri Konfederasyonu (KTİBK) adında birlik oluştururlar. Ama her şeye rağmen Kıbrıslı Türk işçilerin yaklaşık yarısı PEO’da örgütlü kalmaya devam eder.

Maden şirketi yeniden

Kıbrıs Maden Şirketi 1946’da yeniden açılır. Şirketin başında ünlü anti-komünist Hendricks vardı. Kıbrıs Maden Şirketi, hem ekonomik etkinliğinin çapı hem de işçiler karşısındaki politikası açısından İngiliz Sömürge Yönetiminin gözbebeği idi.

Şirket politikası edindiği engin işçi düşmanı deneyimi ile aynen sürüyordu. Bölünmüş işçi sınıfı “Komünistleri şimdi durduramazsak gelecekte önlerine geçemeyiz,” diyen ve bu düşüncelerinin gereğini yapmak kararlılığını gizlemeyen Hendricks karşısında çaresiz kalmıştı.

1947 yılı başlarında ortam hızla gerilmeye başlar. Sendikalar hiç bir taleplerine olumlu cevap vermeyen azgın anti-komüniste karşı birlikte hareket etmeye başlar. İşbirliği gittikçe gelişir. Yaşamın kendisi Kıbrıslılar’a doğru yolu gösteriyordu.

Ortak 1 Mayıs

Nisan 1947 sonunda, Kıbrıs Türk İşçi Birlikleri Konfederasyonu ve Kıbrıs İşçi Federasyonu, 1925 yılındaki ilk örgütlenme günlerinden beridir yapamadıklarını yapmaya, 1 Mayıs’ı işçi kasabası Lefke’de birlikte kutlamaya karar verirler. 1 Mayıs’ın tatil ilan edilmesi talebi tabii ki öfke ile ret edilir.

İşçilerin 1 Mayıs eylemine katılması için alınan önlemler işe yaramaz ve iş bırakan madenciler aileleri ile birlikte iki koldan Lefke kasaba merkezine yürürler. Herkes şaşkındı, hükümet, şirket ve hatta işçiler. Tüm önyargılar yıkılmış Kıbrıslılar etnik ayrımları bir tarafa itip ayni alanda Kızıl Bayramı kutluyorlardı.

Sendika binasına Türkçe ve Rumca “Yaşasın Kızıl (Kırmızı) 1 Mayıs” pankartı asılmıştı. O sırada şirket araçları Lefke’de dolaşıp hoparlörlerle eyleme katılan işçilerin bunun sorumluluğuna katlanmak zorunda kalacaklarını duyuruyordu.

Şirket dediğini yapar ve tüm iş yerlerini üç gün kapatır. Ama hesap kapanmaz...

Ve genel grev

1947 yılı sonunda toplu sözleşme görüşmeleri çıkmaza girer. İşi, birlikte 1 Mayıs kutlamaya kadar götüren sendikalar Ada’nın lanetlileri idiler. Kabul edilebilecek sınırların çok ötesine geçilmişti. Birleşmiş sendikalar ise güçlerinin farkındaydılar. 8 Ocak 1948’de iki federasyon her türlü işbirliğini öngören bir protokol imzalarlar. 13 Ocak’ta ise Kıbrıs tarihinin en önemli grevi başlar.

Taraflar her şeylerini ortaya koymuşlardı. Başlangıçta grev kısa bir süre için öngörülmüştü, ama Kıbrıslılar kendi örgütlerini de şaşırtan bir destekle greve sahip çıkarlar.

Tüm civar köylerden grevci işçilere erzak yardımı gelmeye başlar ve bu destek sonuna kadar sürer. Kıbrıs’ın birçok yerinde madencilerin grevine destek grevleri ve 9 Şubat’ta da Ada çapında genel grev yapılır.

Adalıların işçilerine verdikleri içten destek, işverenin direncini kırmak içindi. Ama bilmiyorlardı ki bu sadece “günahlarının” çapını büyütüyordu. Kıbrıs’ta, henüz sınırlarla bölünmemiş bu küçük ülkede, gönüllerdeki bölünmüşlük dokunulmazdı. Tehlikelerin en büyüğü yüreklerin ayni şey için atmasıydı.

İşveren için taleplerin maliyetinden çok işçilerin birlikte hareketi önemliydi. Kıbrıs’ta faaliyet gösterdiği 62 yıl boyunca, ülkemizin kaynaklarından tespit edilebilmiş 30 milyon ton bakır madeni konsantrasyonu, 2.5 ton altın, 80 ton gümüş ve tespit edilememiş daha nice değeri alıp götüren, karşılığında ise 50 milyon tondan fazla atık bırakan şirket için yatırımlarının gelecekteki güvenliği her şeyden önemliydi.

Grev kırıcılar iş başında

Kıbrıslılar emperyalist sermayenin en önemli temsilcilerinden biri ile kavgaya tutuşmuştu.

Şirketin direncine, hükümetin desteği eklenir. Grev kırıcılar getirilip çatışma çıkarılır. Polisler işçileri kurşun yağmuruna tutar. Sayısız işçi gözaltına alınır. 78 işçi tutuklanıp yargılanır, 2 yıla kadar hapis cezalarına mahkum edilir, ama grevi kırmak mümkün olmaz.

Tek çare kalmıştı, İngiliz Emperyalizmi’nin uzmanlık alanı...

Dr. Küçük, Özkan ve Denktaş

1945 yılında Kıbrıs Türk “liderliği”, Sömürge Yönetimi’nin desteği ile kurulan KATAK çatısı altında birleşmişti. Bu birlikten kısa süre sonra liderlik kavgası yüzünden ayrılıklar baş göstermiş, birlik etkinliğini yitirmiş, önce Dr. Fazıl Küçük sonra Necati Özkan ayrı partiler kurmuşlardı.

O sıralar Kıbrıs Türk halkı içerisinde tek örgütlü güç sendikalardı. Liderliğin yolu sendikaların desteğinden, yani greve destekten geçiyordu.

Dr. Küçük elindeki Halkın Sesi gazetesi ile grevcilere ihtiyaç duydukları basın desteğini sağlar. Lefke’ye gelip işçilere moral verir. Toplantılara katılıp konuşmalar yapar. Toplantılara katılanlar arasında genç avukat Rauf Denktaş da vardı.

Kiliseden çağrı

Önce Rum sağcıları devreye sokulur, Ortodoks Kilisesi Başpiskoposu işçilere işbaşı yapmaları için çağrı yapar, Rum sağcı sendikalar ve milliyetçi parti KEK grev kırıcıları teşvik eder, ardından Dr. Küçük saf değiştirir ve bu kez grev kırıcı Kıbrıslı Türk işçileri örgütlemek üzere Lefke’ye gelir.

Mayıs başına gelindiğinde maden işletmeleri yarım kapasite çalışır durumda idiler. Hızla güç kaybeden sendikaların 1 Mayıs’ı kutlama girişimleri olmaz ve 16 Mayıs’ta ağır bir yenilgi ile grev sona erer.

AKEL ve PEO, şirket müdürü ile hesaplaşmalarını basın yolu ile sürdürmeye devam ederken, Kıbrıs Türk Sendikaları da grevden 3 gün sonra çıkarmaya başladıkları Emekçi isimli ilk Kıbrıs Türk işçi gazetesi yoluyla Dr. Küçük ile hesaplaşmaya başlarlar.

Enosis ve “ya taksim ya ölüm”

Emekçi yaklaşık 1 yıl sonra Dr. Küçük’e hakaretten ağır para cezasına mahkum olur ve kapanır. Dr. Küçük önündeki tüm engelleri aşarak Kıbrıs Türk Toplum lideri olurken, Kıbrıs Rum toplumunda “Enosis”, Kıbrıs Türk toplumunda ise “ya taksim ya ölüm” sloganı her zamankinden daha fazla taraftar toplamaya başlamıştı.

Yer altı teşkilatlarının etkinliği ve iki halkın çatışmasına rağmen sendikaların etkinliği de sürmeye devam eder. Kıbrıs Türk sendikalarındaki solcu işçi önderleri ve PEO üyeleri tüm olumsuz koşullara rağmen Kıbrıs Türk muhalefeti’ni örgütlemeyi sürdürürler.

1 Mayıs 1958: Yine günah

Ama 10 yıl boyunca iki halkın birlikte kutlayacağı ikinci 1 Mayıs’ı örgütlemeyi göze alamaz.

Toplum liderliği ve muhaliflerinin iyice belirginleştiği bir dönemde, 1 Mayıs 1958’de, Kıbrıslıtürk solcular o günahı bir kez daha işlerler.

Dr. Küçük’ün şiddetle kınadığı eylemin gecesinde hemen karşılık gelir. Solcu Kıbrıslıtürklerin lokali durumundaki Lefkoşa Türk Eğitim-Spor Kulübü basılıp tahrip edilir.

Yeni “önlemlerin” gelmesi de gecikmez. Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) dağıttığı bildirilerle, PEO dan istifa etmeyen Kıbrıslıtürk işçilerin cezalandırılacağını duyurur. 22 Mayıs’ta PEO Türk Şubesi Başkanı kurşunlanır, iki gün sonra bu kez bir başka Kıbrıslıtürk aydını, İnkılapçı (Devrimci) gazetesi yazı işleri müdürü Fazıl Önder öldürülür.

Katili bulunamayan cinayet

29 Mayıs’ta ise yakılıp tahrip edilen Eğitim Kulübü yönetim kurulu üyelerinden Ahmet Yahya öldürülür. Sömürge yönetimi, katilleri bir türlü “bulamıyordu” ve istenen gerçekleşti.

Gazeteler öldürülmekten kurtulmak için PEO dan istifa ettiğini bildiren ilanlarla dolmaya başlamıştı. Yoğun istifalara rağmen saldırılar devam ediyordu. En son önlem olarak ise Kıbrıs Türk İşçi Birlikleri Genel Sekreteri görevinden “alınır”. Artık kimse iki toplumlu 1 Mayıs’ı düşünmeye bile cesaret edemezdi.

Son ortak 1 Mayıs kutlama girişimi 1990’da gerçekleşir. Kuzeyde bir grup Halk-Der üyesinin kurduğu Özgülük dergisi ile, güneyden, Duvarların İçinden dergisi, tüm yasaklamaları aşmayı başarıp ortak bir afiş yaparlar.

Sarayönü ve Özgürlük alanlarında ayrı 1 Mayıslar

30 Nisan gecesi afişler duvarlarımıza yapıştırılmaya başlanır. Erken fark edilirler. Güvenlik birimleri her yeri karış karış arayıp üzerinde Rumca yazılar bulunan afişlerin tamamını sökmeyi başarılar. Tehlike bir kez daha bertaraf edilmişti!

Kıbrıslı Türkler, 1977’den beridir her yıl düzenli olarak 1 Mayıs’ta alanlara çıkıyorlar. Kıbrıslı Rumlar da öyle. Bu küçük ada’nın, küçük şehrinde, birkaç sokak ara ile iki küçük alanda. Sarayönü ve Özgürlük alanlarında. Bir yolun karşısına pasaportla bile geçmenin mümkün olmadığı iki farklı devlette.

Bir tür devrim

Şimdi 10 günden beridir bir tür devrim yaşanıyor. Artık geçilemeyen sınır yok.

Durdurulamayan Kıbrıslı Türklerin yaktıkları ateş bütün adayı sardı.

Ve Perşembe günü üçüncü 1 Mayıs.

Hangisi daha zor? Henüz daha çok erken, mantığımızla hareket edelim, en azından gelecek yıl buluşalım diyenleri mi dinlemek?

Yoksa üç çeyrek asıra üç 1 Mayıs’ı sığdıramayan bir ülkenin çocuğu mu olmak? (EB/NM)