Tarımsal ürün fiyatları piyasa tanrılarına emanet

Türkiye tarımsal ürün fiyatlarını belirleme politikaları iki dönem halinde ilerledi. Birincisi devletçi dönem ve onu takip eden ithal ikameci dönem. Bu dönem 1980’e kadar sürdü. İkincisi serbest piyasa politikaları denilen 1980’den başlayıp günümüzde de devam eden, içinde olduğumuz, yaşadığımız süreç.

Birinci dönemde belirlenen tarım ürünleri fiyatlar alım garantiliydi. Alımlar bazı ürünlerde doğrudan devlet bazı ürünlerde dolaylı olarak Tarım Satış Kooperatifleri aracılığıyla uygulandı.

İkinci dönemde serbest piyasanın sihirli değneğine terk edildiği iddia edilen, fakat hükümet ve şirketler iş birliğinde çiftçiler aleyhine yürütülen politikalarla tatbik edildi.

Devletçi ve ithal ikameci fiyat belirleme dönemi

Türkiye'de tarım sektöründe tarımsal ürün fiyatlarına ilk resmi müdahale 1929 yılında ortaya çıkan Büyük Ekonomik Bunalımı takip eden yıllarda oldu. Bu amaçla 1932 yılında "Buğday Koruma Kanununu” çıkarıldı. 1935 yılında ise "Tarım Satış Kooperatiflerinin" kurulması hakkında yapılan yasal düzenleme ile mevzuatı oluşturuldu.

Hükümet, çıkardığı Tarım Satış Kooperatifleri Kanunu ile tarımda dolaylı destekleme alımı yapmaya başladı. İkinci Dünya Savaşı öncesinde buğdayda fiyat ve alım garantisi ile doğrudan destekleme politikası uygulandı. Savaşı sonrası 1940’lı yıllarda tahıl, pirinç ve afyon gibi ürünler de destekleme kapsamına alındı. Sonraki yıllarda ise her gelen iktidara göre değişen sayıları bazen 30’lara varan pek çok tarımsal ürünün doğrudan ve dolaylı destekleme alımları yapıldı. Bu dönemde açıklanan tarımsal ürün fiyatları taban fiyattı. Ürün fiyatı piyasada açıklanan fiyatın altına düştüğünden devlet veya kooperatifler o ürünleri açıklanan fiyatlar üzerinden almakla yükümlüydü. Devlet sözünün arkasında duruyordu. Halkın deyimiyle “tükürdüğünü yalamıyordu.”

Devlet tarımda destekleme alımlarına iki nedenden başladı. Birinci neden iktisadi, ikinci sebep ise sosyal amaçlıydı.

İktisadi destekleme amacı, tarımsal ürünleri teşvik etmek ve geliştirmek, ihracat gelirlerinde artış yaratmak içindi.

Sosyal olarak destekleme ise tarımsal üretimin yetişme sürecinin doğaya bağımlığı buna bağlı olarak doğan/doğabilecek istikrarsızlıklarda çiftçiyi korumak. Üretimin çok olduğu sezonda arz fazlalığından dolayı ürün fiyatlarını düşmesini engellemek. Bu amaçlarla destekleme alımlarıyla piyasaya müdahale ederek fiyat istikrarı sağlamaktı. Esasen devlet tarım ürünler için fiyat ve alım garantili doğrudan veya dolaylı desteklemesinin sebebi üretici ve tüketiciyi piyasadaki vurguncu tüccarlara karşı korumaktı. Yani devlet halkı için vardı ve varlığını tarımda bu şekilde gösteriyordu.

Serbest piyasa dönemi tarımsal ürün fiyat politikaları

Fiyat ve alım garantili bu destekleme alım sistemi 1970’li yıllarda savsaklanmaya, 1980’li yıllardan sonra da bazı ürünlerde sadece alım garantisiz fiyat açıklama politikalarına geçildi. Açıklanan fiyatlara destekleme alım fiyatları değil tavsiye fiyat, referans fiyat gibi isim verildi. Destekleme alım fiyatları bu şekilde değiştirilerek devlet piyasa düzenleme sorumluluğundan sıyrıldı.

Meydan şirketlere bırakıldı. Ancak meydan şirketlere bırakılırken bazı ürünlerde şirketler lehine konulan kotalar, kalan diğer ürünlerde devlet piyasayı düzenleyecek oranda ürün almayarak çiftçilerden esirgediği desteği şirketlere dolaylı şekilde vermeye başladı. Halkı için tarımda gösterdiği varlığını böyle terk etti. “Varlığım şirketlere armağan olsun diyerek” devlet tarım politikaları bu şekilde öz ve biçim değiştirdi.

Hükümetlerin tarım ürünleri için açıkladıkları fiyatlar da taban fiyat değil tavan fiyat olarak kabul gördü. Şirketlerin açıklanan tavsiye fiyatının altında fiyat teklifi halinde çiftçiyi şirketlere karşı koruyacak ortada bir devlet yoktu ve olmadı. Serbest piyasa kurallarına göre de olmayacaktı. Üreticiler yalnız ve biçare olarak bu şekilde orta yerde bırakıldı. Çiftçilerin feryat ve figanlarını resmi kulaklar duymadı, hükümetler görmezden geldi.

Hükümetlere göre, “serbest piyasanın sihirli değneği var o her şeyi çözer” avuntusuyla/kandırmacasıyla liberal ekonomi politikalarını destursuz uyguladılar. Ama şirketlerden yana fiyatları düzenlemekte, belirlemekte bir beis görmediler ve şirketler için her fiyat belirleme atraksiyonları piyasayı karmakarışık hale getirdi. Kurtlar (şirketler) bulanık havada/kargaşada avlarını (çiftçileri) rahatlıkla avlamaya devam ettiler ve etmektedirler.

Evet, 2025 üretim sezonunda buğday, çay, fındık, mısır, ayçiçeği fiyatları açıklandı. Açıklanan ürün fiyatları sonrasında çiftçiler memnuniyetsizliklerini çeşitli cılız tepkilerle ortaya koydular. Meslek kuruluşları ve bazı hak arama örgütleri birer basın açıklamasıyla durumu geçiştirdi. Hükümet açıkladığı fiyatlara tepki veren çiftçilere karşı sessizliğini korudu. Basın açıklamalarına gözünü kapattı, kulaklarını tıkadı. Ürünleri satın alacak olan şirketler ise hükümetin lehlerine açıkladığı fiyatların hoşnutluğu ile ellerini ovuşturarak kârlarına kâr katmak için alımlara başladılar. Bakalım.

Çay

Doğu Karadeniz bölgemizde yaşayan insanların geçimini yakın zamana kadar sağlayan yaş çay yaprağından elde edilen kuru çay, halk olarak sudan sonra tükettiğimiz ikinci sıradaki sıvıdır. Halkımızın içtiği çay ve çayın içildiği mekânlar insanların sosyalleştiği alanlardır. Çay da tahıllar gibi bizim beslenme kültürümüzü belirleyen vazgeçilmezlerimizdendir. Bu özelliğiyle çay stratejik ürünlerimiz arasındadır.

Çayla ilgili tavsiye-referans fiyatını devlet adına açıklayan kurum ÇAY-KUR’dur. ÇAY-KUR bu yıl yaş çay yaprağının fiyatını yüzde 32 civarında bir artışla 25,44 lira olarak açıkladı. Açıklanan bu fiyat üreticiyi memnun etmedi. Bu konuda bir çay üreticisi ile yaptığım görüşme aşağıdadır:

“Üretici çayını çoğunlukla işçi ile toplamaktadır. İşçi için peşin paraya ihtiyaç duyar. Bu yüzden son 7-8 yıldır, yol kenarlarında küçük işletmeler adına peşin para ile çay alan araç üzerinde simsarlar türedi. Bunlar da çok düşük fiyatla üreticinin çayını almakta, adeta soymaktadır. Çayda bilindiği üzere özel sektöre alım alanı açmak için ÇAY-KUR kota uygulamaktadır.

ÇAY-KUR’un bu yıl kotası dönüme 700kg. Ancak açıklanan bu miktarın bir anlamı yok. Çünkü bu kadar çayı hiçbir üretici ÇAY-KUR’a satamamıştır. Dönüm başına günlük 15-20 kg çayla 40 günde ancak toplayabilirsiniz bu miktarı. Çayın bir toplanma zamanı vardır. Hasat edilme süresi geçtikçe odunlaşır. İşlense bile lif/atık oranı yüksek olur. Bu da işletme için artı zarar olur.

Özel sektöre gelince; büyük işletmeler çayda 4-5 farklı alım politikası uyguluyor. Haftalık, aylık, 5-6 aylık ve 1/3 kuru çay kalanı peşin şeklinde ödemeler yapılıyor.

Burada bir başka sorun da arazinin engebelidir. Çalışma koşulları zordur. Bölgede kalan nüfus yaşlıdır. Bu nedenle yevmiye ve yarıcılık bölgede çok yaygın. İşçi ücretleri çok yüksek. Artık yarıcılık yok, 1/3 oranında kabul ediyorlar. Günlük yevmiye 3 bin lira. Kg mı ise kilo başına 10-12 lira toplanıyor. Toprak sahibine neredeyse para kalmıyor.”

Evet. Çay üreticisi yaşadıklarını böyle aktarıyor. Bu verilerin üzerine söylenecek söz bulamıyorum ben. Doğu Karadeniz’de çay bölgelerinde devlet yok değil vardır. Fakat çay üreticileri için değil çay şirketleri için vardır.

Görüldüğü gibi fındıkta, çayda, buğdayda alım fiyatları açıklanıyor ama uygulanmadığı için piyasa okuduğunuz üzere yaşayanlar için durum karışık. Dışardan anlamaya çalışan bizler için karmakarışık. Bütün bu kargaşa yöntemiyle üreticiyi sömürmenin mimarları hükümetler ile alım yapan şirketler.

Fındık

2024 fındık fiyatları Cumhurbaşkanı tarafından 130-132 TL olarak açıklanmış serbest piyasada fındık fiyatları don afetinin de etkisiyle mayıs ayında 220 TL’ye kadar alıcı buldu. Yaşanan don felaketi ve öncesinde oluşan piyasa fiyatının 220 TL’yi bulması nedeniyle çiftçiler arasında fındık fiyatlarının 250 TL’nin altında olmayacağı beklentisi oluştu. Fakat devlet adına tavsiye fiyat belirleyen TMO, yüzde 50 sağlam iç fındık esasına göre Giresun kalite fındık için 200, levant fındık için 195 TL olarak fiyat açıkladı. Açıklanan bu fiyatın hem çiftçilerin beklentisi hem çiftçi maliyetlerinin ve yaşamlarını devam ettirmelerini sağlayacak gelirin gerisinde kaldığını belirtelim.

Bu fiyatların dışında ayrıca bir derde derman olmayacak olan “yüksek randımanlı fındığa (yüzde 50 randıman üzerindeki her artı 1 randıman için) Giresun kalitede kilogram başına 4 lira, levant kalitede kilogram başına 3,90 lira ilave fiyat verilecek” dendi.

Açıklanan bu fiyatlar TMO’nun değil güçlendirilmiş bir FİSKOBİRLİK’in sadece fındık alımıyla yetinmeyip aldığı fındığı işleyerek, işlediğini pazarlayarak katma değere erişmesiyle hem ülke ekonomisine hem üreticinin refah düzeyinin yükselmesine katkıda bulunma durumu bir kez daha gözden geçirilmelidir. Fakat çiftçi örgütü FİSKOBİRLİK piyasayı düzenleyemesin diye güçsüzleştirilerek işlevlendirildi. Bugün demokratik bir yapıya kavuşturulmuş/kavuşturulacak bir FİSKOBİRLİK ne kadar önemli olduğu ortadadır.

Biz fındık fiyatlarının düşük belirlenmesi için yapılan çeşitli alicengiz oyunlarına bakmaya kaldığımız yerden devam edelim. Fındık sezonu öncesinde fiyatları düşürmek için şirketler “verim-rekolte yüksek” fındıklar elde kalacak, satamayacaksınız gibi fiyat üzerinden spekülasyonlar yapmakta ve bunda başarılı da olmaktadırlar. Bunun nedenlerinden biri devletin TMO ile piyasayı düzenleyecek oranda alım yapmaması, yaptığı alımları da yine şirketlere satıyor olması. Bir diğer neden de devletin güvenilir bir rekolte belirleme aracına- mekanizmasına sahip olmaması. Bu nedenle her kesim kendine göre bir rekolte belirleyip açıklamakta ve piyasayı manipüle edebilmektedirler.

Tarım ve Orman Bakanlığı 2017-18 sezonu sonrası almış olduğu bir kararla fındık rekolte açıklamalarının tek elden yapılacağı ve bu kararın da bakanlığın uhdesinde olacağı açıklamasını yaptı. Üzerinden sekiz fındık sezonunu geçti. Ancak herkes kendi rekoltesini açıklamaya devam etti. Örneğin; Sert Kabuklu ve Kuru Meyveler Konseyi en son 42. Kongresini 8-10 Mayıs’ta Mallorca da gerçekleştirdi. Burada 2025 dünya genelinde yaklaşık 1 milyon 181 bin ton düzeyinde bir rekolte açıklaması yaptı. Bu miktarın yaklaşık %55-60 kadarı olan 610 bin ton fındığın ise Türkiye’de üretileceğini açıkladı. 150 bin ton kadar fındığın bir önceki dönemlerden stoklandığını açıkladılar ayrıca.

Nisan ayında yaşanan don afetinden sonra ihracatçılar birliği rekolte tahminini revize etmedi, 610 bin ton olarak rekolte rakamını açıkladı. TÜİK 550 bin ton civarında bir açıklama yaptı. Çotanak sayımı sonrasında Tarım ve Orman Bakanlığı Koordinatörlüğünde fındık yetişen il ve ilçelerde, Borsalar, Ticaret ve Sanayi Odaları, İhracatçılar, Ziraat Odaları ve Fiskobirlik temsilcilerinden oluşan komisyonlar rekolte çalışması sonuçlarını 402 bin ton olarak açıkladı. Rekolte açıklamasının böylesi karışık olduğu karmaşa/şirketler için şenlik ortamında çiftçiler don zararlarının devlet tarafından telafi ödemesinin yapılmasını beklemektedir.

Buğday

İnsan yaşamı için gerekli olan kalorinin yarıdan fazlası tahıllardan alınır. Bitkinin büyüme sürecinin besini olan nişasta, tahıl tohumlarında yüzde yetmişten fazla oranda bulunur. Buğday tohumlarının nişasta yoluyla insanlara sağladığı enerji yaşam faaliyetlerinin yarısından fazlasını karşılar.

En çok üretilen tahıl olan buğday, sofralarımızın olmazsa olmazı olan ekmeğimizin anasıdır. Beslenme kültürümüzde yemek olarak pişirdiğimiz, makarna, bulgur, erişte ve her yöreye göre türlü türlü birçok yemeğin, çeşit çeşit çorbaların hammaddesi de buğdaydır. Çayımızın yanında severek yediğimiz börek, çörek, kek, simit buğdaydan elde edilen unlu mamullerdir. Yemek üstü severek yediğimiz hamurlu tatlılar buğday unundan hazırlanır.  Görüldüğü üzere tahıllar, temel gıda olarak insan yaşamında sadece önemli değil vazgeçilmezdir.

Buğday tohumunun tarımda ilk kez kullanıldığı coğrafyada yaşayan bizler için ekmeğin anası buğday, haysiyettir!

Tahıllar sadece insan beslenmesinde kullanılmaz, yetiştirdiğimiz; sığır, domuz, kanatlılar da kırık buğday, mısır, arpa, yulafla beslenir. Ayrıca arpadan bira yapılır. Daha pek çok gıdanın hammaddesi olan ülke beslenme kültürü bakımından tahıllar, stratejiktir! Bu kadar stratejik öneme sahip buğdayda sürekli artan nüfusa rağmen son 40 yıldır üretim ortalama olarak 20 milyon ton civarında. Verimliliği artırma konusunda bir çaba olmadığı gibi AK Parti hükümetleri döneminde, yani 2003-2024 aralığında buğday ithalatında rekorlar kırıldı, 107 milyon ton ithalat yapıldı, karşılığında 29,5 milyar dolar ödendi.

Bilindiği üzere sezon kurak geçti. Üretim düştü. ABD Tarım Bakanlığı Dış Tarım Servisi verilerine göre Türkiye'nin 2025/26 üretim yılı buğday üretimi bir önceki yıla göre yüzde 15 düşüşle yaklaşık 16,3 milyon ton olarak gerçekleşeceği belirtiliyor. Bizde hükümet hava koşullarına bağımlılıktan çıkmamız ve verimliliği artırıcı bir çaba yok, ama ithalat için hazırlıklar tam gaz sürüyor.

Hububatta ton başına alım fiyatını devlet adına açıklayan TMO, buğdayda 13 bin 500 lira, arpada 11 bin lira oldu. Bu kuraklık ortamında açıklanan fiyatlar maliyeti ve yanı sıra kendisini yetiştiren ailenin geçinmesini sağlamaktan uzaktır. Hükümet üretimi desteklemek için yüksek fiyat belirlemek yerine serbest piyasa tanrıları (şirketler) istiyor diye gelecek yılın üretimini riske edecek düşük fiyatı umursamasız belirleyebiliyorlar. Fiyatın böylesi baskılanması şirketler ucuz hammaddeye ulaşması amaçlıdır. Yine feda edilen çiftçidir!

Ayçiçeği

Türkiye’de ayçiçeği yağlık ve çerezlik olarak üretilmektedir. Yağlık ayçiçeği üretimi en çok Trakya, Konya ve Adana’da yapılmaktadır. İklim koşullarının uygun olduğu dönemlerde genel olarak bir dekardan 200 kg civarında ayçiçeği elde edilmektedir. Bu yıl özellikle Trakya’da yaşanan kuraklık nedeniyle ortalama verimlilik 100 kilograma kadar düştüğü belirtilmektedir.

İklimin normal seyrettiği dönemlerde Türkiye ayçiçek yağı ihtiyacının yüzde 60-65’i yerli üretimden sağlayabilmektedir. Kalan ihtiyacı olan yüzde 35-40’lık kısım ham ayçiçek yağı veya ayçiçeği tohumu olarak ithal edilmektedir. Türkiye ihtiyacı olan ayçiçeğini dahilde üretme potansiyeline sahiptir. Ancak buna yönelik politikaların hükümet tarafından geliştirilip ve uygulanması gerekmektedir.

Ayrıca bu yıl ayçiçek hasadına kısa bir süre kala, yani 22 Temmuz’da Resmî Gazetede ayçiçeği ithalatı ile ilgili bir karar yayınlandı. Yayınlanan karara göre, 1 Temmuz-30 Kasım 2025 tarihleri arasında öncelikle yerli yağlık ayçiçeği tohumu alan şirketlerin ve ham veya rafine ayçiçeği yağı üreten sanayicilerin 12 Ocak- 31 Mayıs 2026 tarihleri arasında toplam 1 milyon ton ayçiçeği tohumunu sıfır gümrük vergisi ile 400 bin ton ham ayçiçeği yağını ise yüzde 20 gümrük vergisi ile ithal edebilmelerine imkân sağlandı. Hasat öncesi alınan bu ithalat kararı Türkiye’de ayçiçeği üreten çiftçilerin ürettiği ayçiçek ürünün fiyatını tüccar ve sanayici lehine baskı altına almış oldu.

Ayçiçeği fiyatı Tarım Satış Kooperatifleri Birliklerinden TRAKYABİRLİK tarafından açıklanmaktadır. Bu üretim sezonunda Çukobirlik 24 TL, Trakya Birlik 28 TL avans alım fiyatı açıklamıştır. Ayçiçeğinde kuraklık etkisiyle rekoltenin neredeyse yarı yarıya düştüğü bu üretim sezonunda açıklanan bu fiyat, maliyetin çok altında kalmıştır. Hükümet maliyetin üstünde bir ek destek sağlayıp telafi edici bir ödeme yapmak yerine sıfır gümrükle yurt dışından ithalatçı şirketlere alım kolaylığı sağlamayı öncelemiştir. Olan yine ayçiçeği üreticisine olmuştur.

Süt

Ulusal Süt Konseyi 1 Ağustos itibariyle çiğ süt tavsiye fiyatını litre başına 18.35 TL'ye yükseltti. Yem fiyatlarının bir yılda birkaç sefer roketlendiği ortamda belirlenen bu fiyat süt hayvancılığı yapmayın demek değilse nedir? Nitekim uygulanan bu fiyatlar nedeniyle yetiştiriciler hayvanlarını kesime göndermek zorunda kaldıklarını belirtmektedirler. Geçmişte süt fiyatı piyasasını devlet adına düzenleyen Süt Endüstrisi Kurumu-SEK bilindiği üzere özelleştirilmişti. Şimdi süt piyasası tamamen şirketler tarafından belirlenmektedir.

Bu sezon çay, fındık, buğday, ayçiçeği ve süt referans/tavsiye fiyatlarını açıklayan hükümet yirmi üç yıldan bu yana iktidardadır. Açlık sınırının 26 bin TL ve yoksulluk sınırının 85 bin TL olduğu ülkemizde muhtelif girdi fiyatlarının 23 yıllık seyri aşağıda tablodaki gibi gerçekleşmiştir.

Türkiye tarımında 23 yıldan bu yana uygulanan politikalar sonucu oluşan yukarıda tabloya yansıyan durum da göstermektedir ki çiftçiler dardadır. Borç batağına batmış, ödeyememektedirler.

Üreticiler borçlarını ödeyemiyor

Hükümet, maliyetin altında açıkladığı ürün fiyatlarını bile uygulayamadığı için tarımı ve çiftçiyi desteklemiyor. Üretime ve üreticiye köstek oluyor. Bunun sonucu olarak çiftçiler borç batağına battı. Üreticilerin 2025'in ilk altı ayında bankalara olan borcu yüzde 50.7 arttı,1.8 trilyon liraya dayandı. Bankalara ödenmeyen borçlarda ise yüzde 192.2'lık bir artışla 7.7 milyar liraya vardı.

Çiftçiler mesleği olan çiftçiliği hızla tek ediyor

2021 yılında 1 milyon olan kayıtlı çiftçi sayısı, 2024 sonunda 419 bine geriledi. 1.1 milyon çiftçi muafiyet belgesi alarak sistem dışına çıktı. Tarımda kayıtlı genç çiftçi oranı ise yüzde 5'in altına indi.

Üretici sayısı eriyor, bankaya borçlar kabarıyor. Çiftçiler üretemiyor. Bu durum hükümetin ve şirketlerin umurunda değil bizleri ne kadar ilgilendiriyor!

(AA/HA)