Türkiye’de Tahir Elçi’nin, Filistin’de de Şirin Ebu Akile’nin öldürülmesinde failleri tespit edebilmek için yaptıkları üç boyutlu modellemeleriyle tanıdığımız Forensic Architecture (Adli Mimarlık / FA) bir araştırma grubu.
Merkezleri Londra Üniversitesi’nde bulunan bu araştırma grubu dünya çapında devlet şiddetini ve insan hakları ihlallerini araştırıyor. Bunun için de mimari teknikler ve teknolojiler kullanıyor.
Kurum, devlet şiddetinden etkilenen kişi ve topluluklarla birlikte, onlar adına yeni kanıt teknikleri geliştiriyor. İleri düzey mimari ve medya araştırmaları yürütüyor.
Son çalışmalarında İsrail’in Gazze’deki soykırımını konu edindiler. “Soykırımın Haritalandırılması: Ekim 2023’ten Bu Yana Gazze’de İsrail’in Tutumu” başlığıyla yayımladıkları çalışma, işgal ve soykırımın 2 yıllık sürecini içeriyor.
Savaşın seyrini harita üzerinde detaylı şekilde gösteren platform, süreç boyunca İsrail’in yaşattığı hak ihlallerinin dijital kaydını tutuyor.
Pelin Tan’ın Eyal Weizman’ın “Oyuk Topraklar: İsrail’in İşgal Mimarisi (Hollow Land: Israel’s Architecture of Occupation)” ismiyle Türkçeye çevrilen kitabının önsözünde de belirttiği gibi FA, “görsel kontrol mekanizmaları bağlamında insani suç işlenmiş topraklarda mimari ve tasarım araçlarının yardımı ile adli tanıklık konusu üzerinde çalışıyor”[1]. Ayrıca FA “adli tanıklık” kavramını legal ve siyasi mizansenin mekânsal kanıtlarının değerlendirilmesi olarak tanımlıyor.[2]
FA’nın “Soykırımın Kartografyası” çalışması da taşları, betonu, ağacı, doğayı ve inşa edilmiş olanı birer “tanık” olarak kabul edip soykırımın görünür kılınmasında her birisine söz hakkı tanıyor.
Çalışmada göreceğimiz üzere yapılan yalnızca bir haritalandırma eylemi değil. Harita üzerinde işaretlenen noktalar aslında gerçek tanıkların, zaman zaman sosyal medya hesaplarından yaptıkları bir paylaşım üzerinden “tanıklık verileri” ile desteklenerek oluşturuldu. Bu sebeple çalışma bize İsrail’in suçların tanıklarıyla karşılaşmamıza olanak tanıyor, yaşananları hissedilir kılıyor.
Forensic Architecture, platformun kapsamını ve amacını anlatmak için tanıtım yazısında şu sözlere yer veriyor:
“İsrail ordusunun Gazze'de sivil yaşamın her alanına yönelik gerçekleştirdiği binlerce şiddet, yıkım veya engelleme eyleminin kanıtlarını derliyor. Bunlar arasında barınaklar, hastaneler, üniversiteler, okullar, mezarlıklar, arkeolojik alanlar, camiler ve kiliseler, tarlalar ve meyve bahçeleri, seralar, su kuyuları, fırınlar ve yardım dağıtım tesislerine yönelik saldırılar yer alıyor.
Ayrıca, İsrail'in tahliye emirleri ve ‘güvenli bölgeler’ gibi insani önlemleri nüfus yerinden etme aracı olarak kötüye kullandığı da kayıt altına alınıyor. Bu platform, benzersiz bir şekilde, Gazze'nin tarım arazilerinin kümülatif yıkımından, İsrail'in kara harekâtının günlük ilerleyişine, yardım dağıtımına yönelik saldırılardan bölge genelinde yeni bir 'mekansal kontrol' sistemine kadar birden fazla veri setini birleştirerek ve üst üste bindirerek bu bileşik etkileri keşfetmenizi sağlar.
Bu veri kümeleri bir araya getirildiğinde, Gazze Şeridi'ndeki sivil yaşamın dokusuna yönelik iki yıllık askeri saldırının kapsamlı bir tablosu ortaya çıkıyor.”
FA, soykırımın yalnızca insanlar, hayvanlar ve doğa üzerinde değil aynı zamanda altyapı sistemlerinin, su kaynaklarının ve kültürel mirasın da üzerinde yarattığı tahribatı da delillendiriyor. Çalışmada altı alan merkeze alınarak veriler toplanıyor ve analiz ediliyor.
- Mekansal kontrol: Gazze’nin stratejik bir tasarıma göre fiziksel olarak şekillendirilmesi;
- Yerinden etme: Svillerin tekrar tekrar zorla yerinden edilmesi ve İsrail'in 'insani önlemlerinin' değerlendirilmesi;
- Tarım ve su kaynaklarının tahribatı: Tarlaların, meyve bahçelerinin, seraların, tarımsal ve su altyapısının tahribi;
- Tıbbi altyapının yıkımı: Hastanelerin ve sağlık çalışanlarının sistematik olarak hedef alınması;
- Sivil altyapının yıkımı: Kamu hizmetleri, yollar, barınak işlevi gören okullar, dini yapılar ve hükümet binalarının hedef alınması;
- Yardımların hedeflenmesi: İnsani yardımların taşınması ve dağıtımı ile gıda hazırlanması için gerekli altyapı ve personelin sistematik olarak hedeflenmesi.
“Soykırımın Kartografyası” genel olarak dört temel birimden oluşuyor. Bunlar; “Zaman çizelgesi”, “Olaylar”, “Katmanlar” ve “Desenler” bölümleri.
“Zaman çizelgesi” bölümü, 7 Ekim 2023’ten 20 Ağustos 2025’e kadar olan sürede meydana gelen kırılma anlarının çizelgesini bize veriyor. Diğer yandan bu çalışma yoğun bir şekilde tarihsel süreci de bize sunuyor.
7 Ekim 2023 Aksa Tufanı’nın başlangıcından 20 Ağustos 2025 Gazze Şehri Kuşatması’na kadar olan sürede meydana gelen ve çalışmadaki zaman çizelgesinde yer alan tarihsel kırılma anlarının bir kısmı şu şekilde;
- 7 Ekim 2023
- 27 Ekim İsrail’in Kuzey İstilası
- 24-30 Kasım 2023 Ateşkesi
- 4 Aralık 2023 İsrail’in Güney İstilası
- 26 Ocak 2024 UAD (Uluslararası Adalet Divanı) Emri-1
- 28 Mart 2024 UAD Emri-2
- 6 Mayıs 2024 Refah’ın İşgali
- 24 Mayıs 2024 UAD Emri-3
- 5 Ekim 2024 Kuzey Gazze Kuşatması
- 19 Ocak 2025 Ateşkes Başlangıcı
- 2 Mart 2025 11 Haftalık Yardım Ablukası
- 18 Mart 2025 Ateşkesin Sona Erişi
- 20 Ağustos 2025 Gazze Şehri Kuşatması
"Zaman çizelgesi” bölümü
“Olaylar” bölümü, 2 bin 126 olayın kayıt altında alındığı devasa bir arşiv niteliğinde. Burada FA, vakaları “olay kimliği”, “olay etiketi” ve “konum adı” olarak sınıflandırılmış şekilde bize sunuyor.
Vakaların geçtiği mekanlarda yaşanan hak ihlalleri ve tanıklıklar birinci elden gelen ve doğruluğu onaylanan görsel verilerle destekleniyor.
Bunun için çeşitli sosyal medya hesaplarından bahsi geçen bölgeye dair paylaşılmış gönderileri de birer delil olarak kullanan FA aslında canlı şahitliklere bizi tanık kılarak olayın gerçekliğini de farklı bir şekilde ortaya koyuyor.
”Olaylar” bölümünden görüntü
Bir olay örneği: 50317-11051 Olay Kimlikli, Al ‘Urouba Caddesi, Sivillere Saldırı olayı
Örnek bir olayın ele alınışında nasıl bir çalışma ve detaylandırma yürütüldüğünü olayın künyesini detaylandırarak inceleyelim.
Olay kimliği “50119-25978” olan saldırı, Refah’ta El-Avdaa Camii civarında meydana geliyor ve “sivillere saldırı” etiketiyle yer alıyor. Olayın tarihi 19 Ocak 2025 olarak belirlenmiş ve boylam bilgisi “34.25464” olarak veriliyor.
Kategori olarak “Ateşkes” bölümünde yer alan olay, çatışmasızlık süreci içerisinde meydana gelmiş bir saldırı olduğunu bize gösteriyor. Aslında saldırı 19 Ocak 2025’te rehine ve esir değişimi sürecinde yapılan bir saldırı. FA, olaya bir de tanık videosu ekleyerek olayı nicel bir veriden ziyade bir savaş suçu delili haline getiriyor. Video “Eye on Palestine”’ın X hesabı üzerinden yaptığı bir paylaşıma ait.
A Palestinian was killed by the Israeli occupation forces in Rafah, southern Gaza. pic.twitter.com/iycXqlAPLN
— Eye on Palestine (@EyeonPalestine) January 19, 2025
“Katmanlar” bölümü aslında harita üzerinde nelerin görünür kılınmasını isteyip nelerin görünür kılınmasını istemediğimiz bir yandan da araştırmayı özelleştirebilmemize olana sağlayan bölüm. Ancak burada da incelikli bir çalışma görüyoruz. Çünkü sadece yolların, binaların veya doğal varlıkların bulunduğu bir katmanlaştırma yapılmamış. Aslında toplanan ve analiz edilen verilerin bulunduğu bir bölüm burası. Bunlara ek olarak “katmanlar” bölümünde yer alan ve araştırmanızı özelleştirebileceğiniz kısımlar şu şekilde:
- Gazze
- Yerinden edilme
- Kara istilası
- Kentsel yıkımın yoğunluğu
- Sivil altyapının yıkımı
- Yol ağının tahribatı
- Tıbbi altyapının yıkımı
- Tarım ve su kaynaklarının tahribatı
- Yardım hedeflemesi
- Mekansal kontrol
”Katmanlar” bölümünden görüntüler.
“Desenler” FA’nın, İsrail ordusunun Gazze’deki tarım ve su kaynaklarını, altyapı ve sağlık sistemlerini, ekili ve inşa edilmiş çevrenin sistematik tahribatını spesifik olarak harita üzerinde desenlerle gösterdiği bir bölüm.
“Desenler” bölümünden görüntüler.
Analizin detaylı olmasının bir diğer sebebi de aslında tüm bu soykırım sürecini belirli bir şemaya oturtup eylemler arasındaki ilişkileri anlamlandırabilme çabasının olması. Çünkü yapılan yalnızca tekil olayların yarattığı etkiyi ortaya koymak değil aslında tüm süreç boyunca yapılan soykırım pratiklerinin bir izleğini oluşturabilmek olarak gözüküyor. FA, platformun tanıtım yazısında detaylı çalışmanın amacına şu şekilde değiniyor:
“Askeri eylemler çok yönlü olduğundan, eylemler arasında örüntüler bulunabilir. Askeri eylemlerin Gazze sivilleri üzerindeki etkisi, tek bir eylem türünün tek başına tekrarını inceleyerek tam olarak ortaya çıkarılamayabilir. Aynı bölgede farklı eylem türlerinin eş zamanlı veya yakın bir zamanda uygulanması, her eylemin diğerinin etkisini daha da kötüleştirdiği kümülatif ve bileşik bir etki yaratabilir. Birden fazla kartografik veri kümesini üst üste ‘katmanlayarak’ şunları yapabiliriz:
Farklı türdeki eylemlerin bileşik etkilerini analiz etmek;
Farklı eylem türleri arasındaki ilişkilerin zaman ve mekanda tekrarlanıp tekrarlanmadığını belirlemek;
Bu ilişkilerin rastgele mi yoksa organize bir tasarım mı sergilediğini belirlemek;
Ve bu eylemlerin haritalandırılmasını meteorolojik ve toprak tipi haritalar üzerine yerleştirerek askeri eylemler ile Gazze'nin doğal özellikleri arasındaki ilişkiyi belirlemek.”
FA, “Soykırımın Haritalandırılması: Ekim 2023’ten Bu Yana Gazze’de İsrail’in Tutumu” çalışmasına, “Ekim 2023'ten Bu Yana İsrail Ordusunun Gazze'deki Davranışlarının Mekansal Analizi” raporunu da ekledi. Rapor 15 Ekim 2024 tarihine ait.
Soykırımın Haritalandırılması çalışması ise ilk olarak 25 Ekim 2024’te yayınlandı. 8 Ekim 2025’te de güncellendi. Hem Soykırımın Haritalandırılması çalışmasına hem de rapora aşağıdaki bağlantılara tıklayarak ulaşabilirsiniz.
“Ekim 2023'ten Bu Yana İsrail Ordusunun Gazze'deki Davranışlarının Mekansal Analizi” Raporu
“Soykırımın Haritalandırılması: Ekim 2023’ten Bu Yana Gazze’de İsrail’in Tutumu” çalışması
[1] Weizman,Eyal,”Oyuk topraklar: İsrail’in İşgal Mimarisi,çev. Emre Can Ercan,Açılım Kitap,2016
[2] Forensciarchitecture.org
