Sinema Perdesine Yansıyan Anadiller

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) son açıkladığı verilere göre, 1950 yılından bu yana dünya genelinde 230 dil kaybolmuş durumda. 1950’li yıllar, UNESCO’nun 1999 yılında, 21 Şubat’ı Uluslararası Anadili Günü olarak kabul etmesine yol açan, 1952 yılındaki Bangladeş Dil Hareketi mensubu öğrencilerin öldürülmesi olayının yaşadığı yıllara tekabül ediyor.

21 Şubat 1952’te Bangladeş’in başkenti Daka’da, Bengal Dil Hareketi mensubu birçok öğrencinin Bengal alfabesiyle yazabilme ve Pakistan’ın Bengal dilini de resmi dil olarak tanıması talebiyle bir protesto gösterisi düzenledi.

Bu gösteri sırasında güvenlik güçleri şiddet uyguladı ve pek çok eylemci hayatını kaybetti. Bundan dolayı, UNESCO 21 Şubat’ı Dünya Anadili Günü olarak kabul etti ve 1999 yılından bu yana çeşitli etkinliklerle bu gün kutlanıyor.

Yine UNESCO’nun verilerine göre, dünya genelinde 2 bin 500 dil kaybolma tehlikesi altında. Türkiye’de de, kaybolma tehlikesi altında 18 dil bulunuyor: Kapadokya Yunancası, Gagavuzca, Zazaca, Hertevince, Hemşince, Ladino, Lazca, Abhazca, Abazaca, Adığece, Kabardey Şivesi, Mlahso batı Süryanice, Pontus Yunancası, Romanca, Süryanice, Turoyo, Ubıhça, Ermenice.

Kaybolan ya da kaybolma tehlikesi altında olan dillerin sayısının artmaması, tehlike altındaki dillerin yaygınlaşıp gelişmesi için olduğu kadar, bütün dillerin yaşayıp gelişebilmesi için anadilinde eğitimin ne kadar önemli ve gerekli olduğu görülüyor.

Türkiye özgülünde konuya bakıldığında, bu durumun oluşmasında elbette öncelikli olarak devletin uygulamış olduğu politikaların etkili olduğu görülüyor.

Türkçe dışındaki dillerde eğitimin yasaklı olduğu, yeri geldiğinde bu dillerde konuşmanın bile yasaklandığı, konuşanların cezalandırıldığı, saldırılara maruz kaldığı, öldürüldüğü bir ortamdan bahsediyoruz.

Bu ve bununla bağlantılı olarak yaşananlar, günlük hayatın, siyasetin, edebiyatın olduğu kadar sinemanın da dikkatini çekmiş ve çekmeye devam ediyor. Bu amaçla hem dünyada hem de Türkiye’de hazırlanan kısa filmler, uzun metrajlı filmler ve belgesel filmler bulunmakta.

Dünya Anadili Günü dolayısıyla bunlardan bazılarını derledik. 

Bê Deng / Sessiz (2012)

Yıl 1984. 12 Eylül’ün mirası “Türkçe Konuş Çok Konuş” sözleri Diyarbakır zindanlarının duvarlarında haykırırken görüş günü kavuşanların ağzından özlem sözcükleri çıkamaz.  

Tıpkı cezaevinde yatan kocasını ziyarete gelen üç çocuk annesi Zeynep gibi. Cezaevinde Kürtçe konuşmak kesinlikle yasaktır. Zeynep ise tek kelime Türkçe bilmez. 

Diğer yandan da kocası için getirdiği bir çift yeni ayakkabıyı ona  vermek ister ama bu da yasaktır... Yönetmenliğini Rezan Yeşilbaş’ın yaptığı Sessiz 65. Cannes Film Festivali’nden En İyi Kısa Film ödülüne layık görüldü.

Heenetiineyoo3eihiiho' (Dil Şifacıları) (2014)

Heenetiineyoo3eihiiho' (Dil Şifacıları), dillerini canlandırmaya çalışan yerli halkların hikayesini anlatıyor. Filmde Alaska'daki yerel dillerin ve kültürlerin önemini köpek kızağıyla taşımacılık yapan bir Yup'ik ile ahşap ve metal oymacılığı yapan bir Tlingit'ten öğreniyoruz.

Daha sonra, Wisconsin'deki bir okulda Menominee dilinde birkaç kelime konuştuğu için cezalandırılan, yedinci sınıf öğrencisi bir kızın öyküsünü dinliyoruz.

Oklahoma'da sadece dört yaşlı insan tarafından akıcı olacak konuşulan Euchee (Yuchi) dili okulunu ziyaret ederek dil ve kültür kaybına karşı mücadele hakkında daha fazla bilgi ediniyoruz. Ayrıca National Geographic bursuna sahip, Swarthmore College'da dilbilim profesörü olan K. David Harrison ile tanışıyoruz.

Filmin sonunda da yolumuz Antropoloji ve Amerika Kızılderilileri konularında yaratıcı bir profesör olan, Arapaho kökenli profesör Neyooxet Greymorning'un ortadan kaybolan ulusal hazineleri hızlı bir şekilde kurtarmak için bir yöntem geliştirdiği Montana'ya düşüyor.

Büyük Adam Küçük Aşk  (2001)

Yönetmenliğini Handan İpekçi’nin yaptığı Büyük Adam Küçük Aşk (2001), cumhuriyetçi emekli hakim Rafet Bey ile tek kelime Türkçe bilmeyen Hejar’ın yalnızlığının kesişmesini anlatıyor. Tüm ailesini çatışmada kaybeden Hejar genç bir avukatın yanına bırakılır. Avukatın evine yapılan polis baskını sonucu herkes infaz edilir ancak şans eseri minik kız kurtulur ve karşı komşuları emekli hakimin evine sığınır. Türkiye Cumhuriyeti ilke ve inkılaplarına sıkı sıkıya bağlı Rafet Bey ne konuştuğunu anlayamadığı bu minik kızı ilk başta sevmese de onu polise teslim etmeye gönlü el vermez. Aralarındaki dil ve yaş farkına rağmen aynı çatı altında yaşamaya başlarlar.

 İki Dil Bir Bavul (2008)

 Orhan Eskiköy ve Özgür Doğan’ın Şanlıurfa’nın bir köyüne atanan yeni mezun bir öğretmenin Kürt köyündeki öğrencileriyle aralarındaki iletişimi/iletişimsizliği anlatan "İki Dil Bir Bavul” Kürt meselesi ve anadili problemine dokunan ve buna rağmen Türkiye’de vizyona girme şansı bulan ender filmlerden biri.

Türkiye’nin batısından gelen genç öğretmenin Kürt köyündeki bir yılını kameraya alan belgesel, 46. Antalya Altın Portakal Film Festivali’nde “En İyi İlk Film”, Uluslararası Ortadoğu Filmleri Festivali'nde "En İyi Orta Doğu Belgesel Filmi" de dahil katıldığı birçok festivalden ödülle döndü.

Elina: As If I Wasn't There / Elina: Sanki Yokmuşum Gibi (2002)

Bir öğrencinin muhafazakar bir öğretmene isyanını anlatan Elina: As If I Wasn't There 50'li yılların başında, İsveç'ine sert koşullara sahip, en kuzeyinde geçer.

Dokuz yaşındaki Elina'nın gözünden, tıpkı onun gibi fakir ailelerin zor zamanlar geçirdiği bir döneme tanıklık ederiz.

Elina'nın annesi Marta, kocası birkaç yıl önce tüberkülozdan öldüğünden beri yalnızdır. Elina ve kocasının kız kardeşine bakmak zorunda kalan Marta, köyün okulunda temizlikçi olarak çalışmaya başlar.

Babası gibi tüberküloz olan ve babasını özleyen Elina, köyün yakınındaki bataklıkta onunla sık sık "konuşur". Filmin başında hastalığından henüz yeni kurtulan küçük kız, okula döndüğünde kendini yeni öğretmen Tora Holm'un sınıfında bulur.

Elina ve bazı diğer öğrenciler Finlandiya kökenli azınlıktan olmasına rağmen, muhafazakar Holm tüm çocukları sadece İsveççe konuşmaya zorlar. Hastalıklı zihninde Holm, Finceyi yoksullukla bir tutar ve aşağı görür.

Elina ise bunu reddeder ve hatta sınıfta Fince konuşan bir çocuğu savunduğunda Holm tarafından cezalandırılır. “Büyükler” ona destek olmaktan çekinirken kendi dilini ve kültürünü savunan bu küçük kızın hikayesi, bir yandan genç izleyicilere inandıkları değerleri savunmayı aşılayarak, bir yandan da haksızlıklara karşı sessiz kalmanın erişkinlerin vicdanlarındaki yarasını deşiyor.

Las Ultimas Palavras / Son Sözcükler (2015)

Rita Ender’in yazıp yönettiği belgesel Las Ultimos Palavras, Sefarad gençlerinin Yahudi İspanyolcası konuşamama nedenlerini mercek altına alıyor.

Filmde, 25 ila 35 yaş arasındaki 19 Türkiyeli Yahudi gencine, gitgide kullanımı azalan bu dilde hangi sözcükleri bildikleri soruluyor. Gençlerin paylaştıkları deneyimler üzerinden, dilin yaşam ve bellekteki yeri ile Yahudi kimliği ve aidiyetler sorgulanıyor.

Kaybolan Bir Dil, Kaybolan Bir Mutfak (2017)

Kaybolan Bir Dil, Kaybolan Bir Mutfak - Fragman // A Fading Language, a Fading Cuisine - Trailer from Deniz Alphan on Vimeo.

Gazeteci Deniz Alphan’ın yönetmenliğini üstlendiği Kaybolan Bir Dil, Kaybolan Bir Mutfak (2017) belgeseli unutulmaya yüz tutmuş  Ladino diline ve Sefarad mutfak kültürüne kamerasını çeviriyor.

1492’de İber Yarımadası’ndan Osmanlı topraklarına göç eden Yahudilerin, yani Sefaradların hikâyesini konu edinen belgeselde değişen yaşam koşullarının yarattığı kültürel dönüşüm, tanıkların ağzından kaydediliyor ve Sefarad mutfağının öne çıkan yemeklerine yer veriliyor.

Romeyika'nın Türküsü (2009)

Yeliz Karakütük’ün ilk uzun metraj belgeseli Romeyika’nın Türküsü kökeni Helenceye dayanan kaybolan dil Romeyika’nın izini sürüyor.

“Karadeniz Rumcası” olarak da bilinen romeyika’nın yolculuğu Trabzon’nun dağ köylerinde başlayıp İstanbul ve Atina’ya uzanıyor.

Yönetmen Yeliz Karakütük belgeseli çekerken ilgisini en çok çeken noktanın kuşaklararası iletişim olduğunu söylüyor: “Benim sorunum dilleydi, benim görüştüğüm insanların sorunu da dille. En çok dikkatimi çeken şey genç kuşakla yaşlı kuşağın artık iletişim kuramıyor olması.”

21. Ankara Uluslararası Film Festivali’nde ikincilik ödülüne layık görülmüştü.

TIKLAYIN - Kaybolan Dil Romeyika'nın Peşinde

Bizin / Keçi (2017)

Yönetmenliğini Boğaç Uzun’un yaptığı Bizin bir dakikada anadilin önemine ve etkisine dikkat çekiyor. Anadilinden farklı bir dilde zorunlu eğitime tabi tutulan Hevidar’ı ödevini yapmaya çalışırken kelimelerle, aslında iktidar ve üstüne atılmaya çalışılan kimlikle mücadelesini izliyoruz. (YK/FD)