İnformal ödeme - el altından ödeme - bıçak parası...
Bizde bıçak parası olarak bilinen konunun literatürdeki karşılığı informal ödeme ya da el altından ödemedir. Sağlık hizmeti kullananın hekime el altından yaptığı ödeme anlamına gelir. Özellikle kamu sağlık finansman sisteminin yetersiz, hekim ücretlerinin düşük olduğu ülkelerde yaygındır. Bazen öyle düzeylere ulaşır ki hekim ücretlerinin önemli kısmını oluşturabilir. Eski sosyalist ülkelerin bir kısmında durum halen böyledir. Bu grupta bulunan ülkelerin bazılarında toplam sağlık harcamasının yarıdan fazlasını informal ödeme oluşturur.
İnformal ödeme özel sağlık harcaması içinde sayılır. Ancak formal olarak tanımlanmış katkı payı, fark gibi özel ödeme biçimlerinin dışında, hizmeti kullanım anında, hizmeti sunanla kullanandan başka kimsenin bilmediği, herhangi bir mali akış sistemi içine dahil olmayan ödeme biçimini ifade eder. Varlığı ve derecesi ancak araştırmalarla ortaya konulabilir.
El altından ödeme hekim başta olmak üzere tüm sağlık personeline yapılabilir. Ayni ya da nakdi olabilir. Kamudaki sağlık finansman açığının sürmesi durumunda el altından ödemenin de bir finansman seçeneği olarak varlığını koruması beklenmelidir.
Bilindiği gibi AKP bıçak parasını sağlıkta dönüşüm ile bitirdiği iddiasındadır. Gerçekten de herkesin genel sağlık sigortası kapsamında olduğu bugün için el altından ödemenin olmaması gerekir.
Türkiye’den yeni bir araştırma
Geçtiğimiz eylül ayında, yabancı bir dergide Türkiye’de bıçak parasının bugünkü durumunu ortaya koyan bir araştırma yayınlandı. Araştırma ekibinin başında Atılım Üniversitesi’nden Prof. Dr. Dilaver Tengilimoğlu vardı.
Araştırma Ankara’yı temsil eden 1033 kişilik bir örnek üzerinde, 2014 yılı başında yapıldı. Bunlar son bir yıl içinde sağlık hizmeti kullanmış kişilerdi.
SGK’lılar da ödeme yapıyor
Son bir yıl içinde sağlıkta informal ödeme yapmış olanların oranı yüzde 28,8 idi.
İnformal ödeme yapanların yüzde 76’sının aylık geliri 2500 TL’nin (ki araştırmacılar bunu düşük gelir düzeyi olarak kabul ediyorlar) altındaydı. Yüzde 85’inin tek sağlık güvencesi SGK idi.
Zorunlu olduğu düşüncesiyle yapılıyor
İnformal ödeme yapmış olanların yüzde 42’si bunun iyi hizmet almak için zorunlu olduğunu düşünüyordu.
Yüzde 26’sı ise doğrudan sağlık personelinin isteği üzerine informal ödeme yapmak zorunda kalmıştı.
Yaşlılarda oranı daha yüksek
İnformal ödeme yapanların oranı yaşla düzenli biçimde artıyordu. Örneğin 21 yaşından genç olanlarda oran yüzde 21 iken, 61-80 yaş arasında yüzde 40’a yükseliyordu.
Yüksek gelirliler daha çok ödüyor
İnformal ödemeyle gelir arasında da ilişki vardı. Geliri yüksek olanlarda informal ödeme yapanların oranı daha yüksekti. Aylık geliri 750 TL’den az olanlarda oran yüzde 11 iken, 4 bin 500 TL’nin üzerinde olanlarda yüzde 46’ya çıkıyordu. Bu durum düşük gelirlilerin gerekli nitelikte sağlık hizmetine ulaşamadıkları biçiminde yorumlanabilir.
Ancak işsizler de bile oran yüzde 26’yı buluyordu.
Ödeme en çok nakit olarak yapılıyor
İnformal ödemede başı nakit ödeme çekiyordu: Yüzde 54. Hediye oranı yüzde 43, yiyecek malzemesi yüzde 5, giysi yüzde 10 oranındaydı.
En çok hekimlere yapılıyor
İnformal ödeme yüzde 86 oranında hekime yapılmıştı. Hekime yapılan ödeme yüzde 77 oranında 1000 TL’nin altındaydı. Yüzde 12 oranında 1000-1500 TL arasında, yüzde 6 oranında 1500-2000 TL arasında, yüzde 4 oranında da 2.000 TL üzerindeydi.
Hemşirelere, sekreterlere, yönetim kademesindekilere informal ödeme yapanların oranı yüzde 4’erdi.
Hemşirelere yapılan informal ödemenin yüzde 90’ı 1000 TL’nin altındaydı.
En çok Sağlık Bakanlığı hastanelerinde
Hastaların yüzde 54’ü Sağlık bakanlığı, yüzde 25’i üniversite, yüzde 25’i özel hastanelerde el altından ödeme yapmıştı. El altından ödemelerin yüzde 70’i cerrahi işlemler için, yüzde 22’si muayene için, yüzde 11’i de cerrahi sonrası kontrol için yapılmıştı.
AKP’nin bıçak parasını bitirdiği iddiası yalan
Yukarıdaki veriler bunu kanıtlıyor. Eskisine göre değişen hiçbir şey yok. 2007 ve 2010’da yapılmış araştırmalar el altından ödeme oranını yüzde 25 ve 31 olarak veriyordu. Sağlıkta dönüşüm ve/veya AKP’nin sağlık politikaları gelişme sağlamadı.
Belki de tek değişiklik şudur: Eskiden el altından ödeme belki daha çok muayenehanelerde alınıyordu, anlaşılan artık hastaneler muayenehane haline gelmiş durumda. (İB/HK)
Kaynak: Tengilimoğlu D, Güzel A, Toygar A, Akinci F, Dziegielewski SF (2015), Informal Payments in Health Systems: Purpose and Occurrences in Turkey, Journal of Social Services Research, 0:1-13.
Bu yazı Halkın Sağlığı web sayfasında (http://www.halkinsagligi.org/) yayımlanmıştır.
