Guhertina avhewa yek ji pirsgirêkên herî girîng ên jîngehê yên cîhanê ye. Sedema sereke ya guherîna avhewayê gazên serayê yên ku di encama şewitandina sotemeniyên fosîl de derdikevin atmosferê ne. Ev gaz germa Dinyayê digire û dibe sedem ku germahiya global zêde bibe. Zêdebûna germahiya gerdûnî dibe sedem ku cemedan bihelin, asta deryayan bilind bibe, bûyerên hewayê yên dijwar pir zêde bibin û cihêrengiya biyolojîkî kêm bibe.
Zêdebûna zêde ya nifûsê pirsgirêkek din a girîng e ku karanîna zêde ya çavkaniyên xwezayî û qirêjiyê zêde dike. Dema ku nifûsa cîhanê di sala 1950 de 2,5 mîlyar bû, di sala 2023 de gihîşt 8,6 mîlyar. Ev mezinbûna bilez a nifûsê daxwaza xwarin, av, enerjî û çavkaniyên din ên xwezayî zêde dike. Ev dibe sedema bikaranîna zêde ya çavkaniyan û qirêjiyê.
Xerca zêde ya çavkaniyên xwezayî dibe sedem ku ekosîstem xirab bibin û cihêrengiya biyolojîk kêm bibe. Daristan, okyanûs, çavkaniyên avên şîrîn û ax ekosîstemên ku herî zêde ji bandorên zêde vexwarina çavkaniyên xwezayî bandor dibin in.
Qirêjbûn sedemek din a girîng a têkçûna ekolojiyê ye. Qirêjiya hewa, av û axê ji bo jiyanê metirsiyê çêdike. Qirêj bandorek neyînî li tenduristiya mirovan, nebat û heywanan dike.
Encamên xerabûna ekolojiyê li cîhanê bandorê li hemû zindiyan dike. Guherîna avhewa, bûyerên hewayê yên dijwar, kêmbûna çavkaniyên xwezayî û gemarî tenduristiya mirovan, ewlehiya xwarinê, pêşkeftina aborî û xebata ekosîsteman tehdîd dike.
Ji bo ku li cîhanê xirabûna ekolojiyê were sekinandin, divê tedbîrên wekî têkoşîna li dijî guherîna avhewa, kontrolkirina zêdebûna nifûsê, karanîna domdar a çavkaniyên xwezayî û kêmkirina qirêjiyê bêne girtin.
Ji bo baştirkirina rewşa ekolojiya cîhanê, pêdivî ye ku kes, karsaz û hukûmet bi hev re tevbigerin. Pêdivî ye ku kes di jiyana xwe ya rojane de tevgerên hawirdorparêz nîşan bidin, karsazî hewce ne ku tedbîran bigirin da ku bandorên xwe yên jîngehê kêm bikin, û hukûmet hewce ne ku polîtîkayên xwe yên jîngehê xurt bikin.
Mirov ji roja hebûna xwe û vir ve ji xwezayê sûd werdigire, xwezayê hildiweşîne û bi zanîn û pêşketinên teknîkî hewl dide xwezayê serdest bike. Bi sedsalan e ku jîngeh ji aliyê mirovan ve bê xema paşerojê hatiye çandin û ji dewlemendiyên xwezayê sûd werdigirin, mîna ku ew qet neqede.
Hêviyên mirov ên bêsînor hiştiye ku ew xwezayê zêde bi kar bîne, bêyî ku bifikire wê biceribîne û wê xera bike. Mirov bêyî ku haya wan ji zirarên ku li xwezayê dixin, demek dirêj jiyane. Di encama vê wêraniyê de pirsgirêkên hawirdorê yên ji qirêjiya hewa, av û axê bigire heya jinavbirina nebat û civakên ajalan, fikarên mirovan ên derbarê pêşerojê de vekiriye.
Vê xemê motîvasyona parastina xwezayê afirandiye, lêkolînên hişyariyê ji aliyê mirovên hestyar ên xwezayê ve hatine destpêkirin, bi vî rengî girîngiya Perwerdehiya Ekolojiyê derketiye holê.
Perspektîfa perwerdehiya ekolojîk li cîhanê di van salên dawî de girîngtir bûye. Ev ji ber wê yekê ye ku pirsgirêkên jîngehê yên wekî guherîna avhewayê ya gerdûnî, qirêjiya jîngehê û windakirina cihêrengiya jîngehê her ku diçe girantir dibin.
Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) perwerdehiya ekolojîk wiha pênase dike "pêvajoyeke hînbûnê ya ku ji bo têgihîştina pêwendiya di navbera mirov û jîngehê de û pêşxistina jêhatîbûnên pêwîst ji bo bicihanîna pêdiviyên pêşkeftina domdar tê armanc kirin." UNESCO tekez dike ku perwerdehiya ekolojîk ji bo bilindkirina hişmendiya pirsgirêkên jîngehê, pêşxistina hişmendiya jîngehê û peydakirina jêhatiniyên pêwîst ji bo çareserkirina pirsgirêkên jîngehê dibe alîkar.
Gelek welatên cîhanê gavan diavêjin ku perwerdehiya ekolojîk têxin nav pergalên perwerdehiya xwe. Bo nimûne, li Dewletên Yekbûyî, qanûna bi navê "Every Student Succeeds Act" ku di sala 2015 de hatî pejirandin hewce dike ku hemî xwendekar di derbarê mijarên jîngehê de xwediyê zanîna bingehîn bin. Li Yekîtiya Ewropayê, "Stratejiya Perwerdehiya Gerdûnî" ku di sala 2005’an de hat pejirandin, armanc dike ku perwerdehiya ekolojîk bike beşek ji pergalên perwerdehiya Ewropî.
Li Tirkiyeyê jî li ser perwerdehiya ekolojiyê lêkolîn tên kirin. Wezareta Perwerdehiya Neteweyî di sala 2018an de "Stratejiya Perwerdehiya jîngehê" weşand û bi vê stratejiyê heta sala 2023’an perwerdehiya ekolojîk berfireh û kûrtir dike.
Armanca perwerdeya ekolojiyê; Hişyarkirina mirovan di derbarê xweza û pirsgirêkên xwezayê de, pêşxistina zanîn û têgihîştina bingehîn di derbarê xebata xwezayê de, pêşdebirina tevgerên erênî yên li hember xwezayê, misogerkirina bidestxistina jêhatîbûnên di naskirin, lêkolîn û çareserkirina pirsgirêkên xwezayê de û bi awayekî aktîf beşdarbûn. di parastina xwezayê de.
Perwerdehiya ekolojiyê jî di misogerkirina pêşkeftina domdar de rolek girîng dilîze. Bi saya vê perwerdeyê, xwendekar girîngiya jîngehê û pêdiviya parastina wê fam dikin û dikarin bibin alîkar ku cîhanek zindîtir ji nifşên pêşerojê re bihêlin.
Armancên sereke yên perwerdehiya ekolojîk ev in:
-Rakirina hişmendiya pirsgirêkên jîngehê
-Başkirina hişmendiya jîngehê
Ji bo çareserkirina pirsgirêkên jîngehê jêhatîbûnên pêwîst peyda dikin
Di perwerdehiya ekolojiyê de;
Armanca dersan ew e ku mirov karibin bi xwezayê re têkildar bin, karibin çerxa xwezayê fam bikin û li hember xwezayê hestiyariyê çêbikin.
Ji bo beşdaran têgihîştina çêtir a fonksiyona xwezayê bi dayîna wan derfeta çavdêriyê peyda bike,
Di çarçoveya mijarên jîngehê û xwezayê de; Ji bo ku beşdaran ji perspektîfek zanistî fonksiyona xwezayê fam bikin;
Ji bo populerkirina lêkolînên zanistî bi çavdêriyên li xwezayê,
Ji bo balkişandina zanistiyê û teşwîqkirina ramana zanistî bi çalakiyên li xwezayê,
Ji bo misogerkirina mayîndebûna perwerde û zanîna ku bi dayîna peywirên çalak ji temaşevanên mebest re hatî bidestxistin, bi pirskirina pêvajo û têkiliyên di xwezayê de hişyariyê bilind bikin û beşdarî zêdekirina hişmendiya jîngehê bibin,
Ji bo ku ji temaşevanên armanc re nêrînek ekolojîk a berfireh peyda bike,
Beşdarî zêdekirina hişmendiya jîngehê,
Ji bo yekkirina afirîneriya kesane ya ku di encama destkeftiyên ku bi zanîn û têgihiştinê hatine bidestxistin de beşdar bibin,
Armanc ew e ku mirovên xwedan hişmendiya jîngehê ya bilind mezin bike ku bikarin bi rasthatinî guheztinên ku dibe ku di ekosîsteman de çêbibin û xetereyên li ser cihêrengiya biyolojîkî di encama têkiliya neyînî ya mirov bi jîngehê ku tê de dijî.
Perwerdehiya ekolojiyê di heman demê de piştgirî dide pêşkeftina mirovan a zanîn, laşî, civakî û hestyarî. Ew ji hêla bihîstin, dîtin, hîskirin û ceribandinê ve dihêle hînbûna domdartir a mijarên ku bi jîngeh û xwezayê ve girêdayî ne.
Bi perwerdehiya ekolojiyê re mirov heyraniyek mezin ji xwezayê re heye, fam dikin ku parastina xwezayê berpirsiyariya wan a bingehîn e û xwedî li xwezayê derdikevin.
(AÖ/AY)
Çavkanî:Nivîsên Empatîk,Özdemir,Arslan,Weşanên Sınıfrsız,2022
