HIV ile yaşayan bireylere yönelik ayrımcılık ve damgalamanın en büyük sebeplerinden bir tanesini virüsün nasıl bulaştığına dair yanlış yahut eksik bilgilenme oluşturuyor. Bu durum sosyal dışlanmanın yanında yanlış verilmiş hukuki kararlarla insanları mahkumiyete de sürükleyebiliyor. Tam da bu nedenle insanların doğru bilgiye erişmesini sağlamak, bilim temelli bir aktivizm yürütmek büyük önem taşıyor. Dünyanın birçok bölgesinden, HIV/AIDS alanında çalışan uzman bilim insanlarının bir araya gelerek oluşturdukları ve Temmuz ayında 22. Uluslararası AIDS Konferansında yayınlanan ‘Uzman Mutabakat Bildirgesi’ tam olarak bu kaygı taşınılarak oluşturuldu (1).
HIV kriminalizasyonu
2018 itibariyle Dünya’da 68 ülkede HIV kriminalizasyonuna* yönelik yasalar bulunuyor. Ayrıca 33 ülkede yasa bulunmasa da bu tarz davalarda 68 ülkeye benzer kararlar verildiği biliniyor (2). HIV kriminalizasyonu kavramın tanımı ise şu şekilde: ‘Cinsel aktivite, ısırma veya diğer aktiviteler sonucunda, HIV bulaşı yahut maruziyeti gerçekleşmese dahi HIV ile yaşadığını açığa vurmama (ifşa etmeme) durumlarında gerçekleştirilen suçlama yahut kovuşturmalar’.
Türkiye özel olarak bir yasası bulunmayan ancak ilişkili davalarda HIV ile yaşayan bireyleri kriminalize edecek kararlar uygulayan ülkeler kategorisinde yer almaktadır. Türkiye’deki yasalar ve geçmiş dava örneklerine ilişkili daha ayrıntılı okuma için HIV Justice Network isimli ağda Türkiye bölümüne bakılabilir (3).
HIV nasıl bulaşmaz?
HIV nasıl bulaşır, ne zaman bulaşır, niçin bulaşır sorularına cevap bulmak yaygın bilgi kirliliğinin içinde oldukça zor bir durum almış vaziyette. Cinselliğin tabu olduğu ülkemizde bu konulardan konuşmanın imkansızlığı da bu zorluğu elbette katmerlendiriyor. En temelden başlamak gerekirse HIV sadece insandan insana bulaşır. Başka herhangi bir canlı ya da mikroorganizma taşıyan cansız varlıkların aracılığı söz konusu değildir. İnsandan insana bulaşması için ise çok özel şartlar gerekmektedir. Havayoluyla, damlacıkla, temasla hiçbir şekilde bulaşmaz ve bütünlüğü bozulmamış insan derisini hiçbir şekilde etkileyemez.
Belirlenemeyen=Bulaştırmayan
Bulaş yolları ve ihtimal yüzdelerinden önce virüsün bulaştırıcılığı konusunda değinmekte fayda var çünkü HIV ile yaşayan bir birey antiretroviral tedaviye başladıktan sonra eğer ilaç direnci bulunmuyorsa ortalama 6 ay sonrası virüsün bulaştırıcılığı ortadan kalkmaktadır. Mililiterede 200 viral kopyanın altı olarak tanımladığımız belirlenemeyen seviye aynı zamanda bireyin bulaştırıcı olmadığının manifestosudur. Bu bilgi 2016 yılında yayınlanan PARTNER-1 (4) ve 2018’de yayınlanan PARTNER-2 (5) çalışmaları ile şüpheye yer bırakmayacak biçimde doğrulanmıştır. Çalışmalarda biri viral yükü saptanabilen değerin altında olan HIV(+), diğeri HIV(–) olmak üzere heteroseksüel ve homoseksüel çiftlerin gerçekleştirdiği toplam 135 bin kondomsuz cinsel birleşme sonucunda hiçbir şekilde HIV bulaşının gerçekleşmediği görülmüştür.
Bulaş yolları
En fazla merak edilen ve üzerinde durulması gereken cinsel ilişki ile bulaş öncesinde diğer yolları belirtmekte fayda var ki bunlar da; damar içi madde enjeksiyonu gerçekleştirenlerde şırınga ya da diğer ekipmanların paylaşılması, anneden bebeğe hamilelik sırasında yahut emzirmesi sırasında bulaş, ısırılmak, kan transferi, organ transferi, iğne yaralanması (sağlı personellerinde), daha önceden HIV + bir bireyin çiğnediği besini yemek (6).
Yukarıda sıralananlardan bazıları oldukça nadir ve zor olmakla birlikte cinsel aktivite dışında HIV bulaşının gerçekleştiği tüm yollar bunlardır. En fazla tartışma ve merak konusu olan cinsel aktiviteyi ise farklı kategorilerde değerlendirmek gerekir. Kıyaslamalı olarak bakmak gerekirse Amerika Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezinin (CDC) klasik verileri anal ilişkinin vajinal ilişkiye kıyasla HIV bulaşı açısından 5 kat daha riskli, tersine oral ilişki riskinin vajinal ilişki riskinin 1/10’i olduğunu söylemektedir.
Öpüşmekle HIV Bulaşmaz
2014 yılında, şimdiye kadar yapılmış 8 bin küsur çalışmadaki risk yüzdelerini derleyen araştırmada anal-penil ilişkide bulaş riskinin yüzde 1.38, vajinal-penil ilişkide yüzde 0.08 ve oral-vajinal, oral-penil ilişkilerde göz ardı edilebilir olduğu gösterilmiştir (7). Elbette literatürde çok farklı oranlara sahip çalışmalar bulunsa da anal ya da vajinal bir ilişkide bulaş ihtimali korunmasız hallerde yüzde 2’ye kadar çıkabilirken, kondom kullanımının risk azaltmada yüzde 80, sünnet olmanın yüzde 50 etkili olduğu bilinmektedir. Elbette doğru kullanım gerçekleşirse kondomun koruyuculuğu tamdır lakin zamanlama yahut yöntem kaynaklı hatalar oranı düşürmektedir.
Bu yazının başlığında yer alan ve en fazla ikilemde kalınan meselelerden birisi de öpüşmekle HIV bulaşının gerçekleşip gerçekleşmeyeceğidir. Bu soruya direkt olarak risk yok cevabını vermek mümkündür çünkü HIV tükürükle, salyayla bulaşmaz ancak aklına ‘hiç mi yok’ sorusu gelenlere şöyle kurgusal bir yanıt verilebilir: Eğer ağız açık bir biçimde, derin bir öpüşme gerçekleşiyorsa ve iki partnerin de diş eti kanaması yahut yarası varsa ve HIV (+) bireyin kanı karşı tarafın kan dolaşımına karışırsa bulaş gerçekleşebilir.
Risk toplumuna direnmek
Uzun sunuştan sonra son olarak söylemek gerekir ki tüm bu risk ve korunma karmaşasının, cinselliğin bir mayın tarlası misali korkutucu bir biçimde algılanmasına sebebiyet verdiğini düşüncesindeyim. HIV’e dair önyargılarımızın ardına bakmak, doğru bilgiye ulaşmak ve eşitlikçi bir ilişki yürütmek belki de en öncel korunma stratejileri olabilir. Yaratılmaya çalışılan risk toplumunda sürekli bir hastalık tehdidi bulunmakta ve bu insanların daha fazla medikalize bir biçimde yaşamasına sebebiyet vermektedir. Devletler vatandaşın sağlıklı olma haline dair sorumluluğu üzerinden atarken tüm yük bireylere yüklenilmeye çalışılmaktadır. Tüm bu oran, yüzde karmaşasını bilmek önemli olsa da esas uğraş verilmesi gereken alan; ilaç firmalarının, medikal şirketlerin, özel hastane zincirlerinin, ulusötesi sermayedarların yapmaya çalıştığının aksine devletleri korunma ve önleme çalışmalarını geliştirmek yönünden zorlamaktır.
HIV her an kapımızın önünde bulunan ve bizlere cinselliği riskleriyle hatırlatacak bir tehdit değil sadece gerekli hallerde belirli önlemlerin alınması gereken bir etkendir. HIV öyle sarılmakla, dokunmakla, öpüşmekle bulaşmaz. Böyle yaparak bulaşsa bulaşsa sevgi bulaşır, dostluk bulaşır, güzellikler bulaşır. Çekinmeden, korkmadan, riskleri hesap etmeden, özgürce yaşanan birlikteliklerin hepimizi kuşatmasını diliyorum. (AİN/HK)
* Kriminalizasyon kelimesi belirli bir davranış yahut hareketin yasallık halini değiştirerek kişi veya grupları suçlu haline getirmek anlamına geliyor.
(1): Barré‐Sinoussi, Françoise, et al. "Expert consensus statement on the science of HIV in the context of criminal law." Journal of the International AIDS Society 21.7 (2018): e25161.
(2): HIV Justice Network, 2018, Yayınlanmamış Veri
(3): criminalisation.gnpplus.net
(4): Rodger AJ, et al. Sexual Activity Without Condoms and Risk of HIV Transmission in Serodifferent Couples When the HIV-Positive Partner Is Using Suppressive Antiretroviral Therapy .JAMA.2016;316(2):171–181
(6): cdc.gov/hiv/
(7): Patel, Pragna, et al. "Estimating per-act HIV transmission risk: a systematic review." Aids 28.10 (2014): 1509-1519.
