Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’na katılmak üzere Eylül 2025’te ABD’ye giden Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Başkanı Recep T. Erdoğan yıllar sonra Beyaz Saray’a kabul edildi. Bu kabulle birlikte, hemen tümü Türkiye’nin satın almasına dayalı (200’den fazla yolcu uçağı, 20 yıl süreyle sıvılaştırılmış doğal gaz-LNG vb.) olmak üzere, ABD ile birçok antlaşma imzalandı. Antlaşmalardan birinin “nadir toprak elementi” ihracatına yönelik olduğu haberi kamuoyunda genişçe yer aldı.
Beylikova’daki nadir toprak elementleri rezervine dair: Bilinenler ve bilinemeyenler
Türkiye’nin madenlerinde ölümler ve rödovans sistemi
Nadir toprak elementlerinin teknoloji alanındaki stratejik özelliği, bu konuda Çin ve ABD arasındaki kıyasıya rekabet, bu elementleri içeren madenlerin işlenmeden ihracatının yanlış bir tercih olduğu vb. çok sayıda konu konuşulur, yazılır oldu. Bu vesileyle, Eskişehir Beylikova-Sivrihisar bölgesinde tahminen 694 milyon tonluk rezerve karşın, Beylikova’da çok küçük kapasiteli bir tesisin varlığı artık kamuoyunda yaygın olarak biliniyor. Daha dar ancak ilgili bir grupta da son 30-25 yılda Türkiye’de maden işletmeciliğiyle ilgili düzenlemelerin yarattığı sonuçlar konuşulmaya başlandı. Madenlerde yaşanan facialar, bunlarla mücadelede ve ailelerle toplumsal dayanışmada öne çıkan Selçuk Kozağaçlı ve Can Atalay gibi isimlerle birlikte, ölümlü iş kazalarının diğer kazalar gibi engellenebilir nedenlerle olduğu da.
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi’nin (İSİG Meclisi) iş cinayetleri raporlarında yansıtıldığı gibi, uzmanlık, deneyim ve sürekli denetim gerektiren riskli iş kollarından bir tanesi olan madencilik, ölümlü iş kazalarının-iş cinayetlerinin en sık görüldüğü alanlardan biridir.
Maden sahiplerine “cenneti” hazırladılar
Neoliberal politikalar kapsamında küreselleşen kapitalist sitemde Türkiye’ye verilen ve kabul gören “rol” kapsamında, 1990’lı yılların sonuyla 2000’li yılların başlarında yapılan mevzuat değişiklikleriyle Anadolu’nun kuş uçmaz, kervan geçmez birçok köşesi de dahil madencilik sektörüne açıldı ve işletme “kolaylıkları” yaratıldı. Maden işkolu, öncelikle ulusötesi şirketlerin hammadde ve ülke içindeki kömürlü termik santrallere yakıt tedariki için büyük bir telaş ve hızla canlandırıldı, özel sektör için cazipleştirildi. Yapılan düzenlemelerle ülkenin çok büyük bölümü maden işletmelerinin ruhsat alabileceği hale getirildi ve çalışma koşulları hukuki olarak maden sahiplerinin-patronların inisiyatifine terk edildi. Bu durum işletme maliyetlerinde büyük indirimler sağlayarak kâr-artı değer oranlarını artırdı. İlgili kuruluşlar tarafından zaman zaman hazırlanan raporlara göre, pek çoğunda en basit güvenlik önlemi bile olmayan, bir bölümünde havalandırma sistemi bile bulunmayan, olanların da çoğu zaman arızalı olduğu, işçilere neredeyse hiçbir kişisel koruyucu donanımın da temin edilmediği maden ocaklarının sayısı hızla artmaktadır. Gözlerden uzak bu köşeler, ölümlü iş kazalarıyla-iş cinayetleriyle birlikte görünür hale gelmeye başladı.
Her biri bir evlat, baba, kardeş, her şeyden önemlisi insandı
İSİG Meclisi’nin bildirimlerine göre, hemen tümü önlenebilir nedenlerden kaynaklanan kazalarda 2003 yılında 22, 2004’te 68, 2005’te 121, 2006’da 79, 2007 yılında 76, 2008’de 66, 2009’da 92, 2010 yılında 105, 2011’de 77, 2012 yılında 81, 2013’de 93, 2014 yılında 386, 2015’te 67, 2016’da 73, 2017 yılında 93, 2018’de 66, 2019’da 63, 2020’de 61, 2021’de 70, 2022 yılında 105, 2023’te 51 ve 2024 yılında da 75 madencinin yaşamı çalıştıkları maden ocaklarında sonlan(dırıl)dı.
2010 yılındaki 105 madenci ölümden 30’u Zonguldak Karadon’daki, 2014 yılındaki 386 madenci ölümünden 301’i Manisa Soma’daki mülkiyeti Türkiye Taşkömürü Kurumu’na (TTK) ait olan işletmelerde gerçekleşti. Ancak ne öl(dürü)lenler kamu emekçisi ne de ilk bakışta ölüme sebebiyet verenler olarak görünür olanlar kamu görevlisi. Ölenler emek-gücünü çok düşük ücrete taşerona satmak zorunda kalan yoksul köylüler, diğeri kamu adına iş yapan taşeron şirketin patronu.
Katil, rödovans sistemi olabilir mi?
AKP hükümetleri hukuksal engel nedeniyle kamuya ait maden işletmelerinde bilinen seyri ile özelleştirme yapamıyor. Hülle konusundaki deneyimleri tartışma götürmez kadrolar, bu yasağı aşmak için, 2004 yılında, 3213 sayılı Maden Yasası’nda değişiklik yapan 5177 sayılı Yasa’nın 23. maddesiyle ruhsat sahibinin yani devletin, sahibi olduğu işletme iznini devredebilmesi-kiraya verebilmesi (Rödovans Sözleşmesi) uygulamasına hukuksal dayanak sağladı. Bu düzenlemeyle birlikte, devlet adına ruhsat sahibi olan TTK, işletme iznini özel şirketlere (inşaat, turizm vb.) devredebiliyor ve bunun karşılığında “rödovans bedeli” denen payı alıyor.
176 sayılı ILO sözleşmesi, Soma ve Ermenek faciaları
Diğer taraftan imzalanması madenlerde yaşanmakta olan sorunları ortadan kaldıracak olmasa bile sembolik önemi olan, 1995 yılı tarihli, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO)176 sayılı “Maden Güvenliği ve Sağlığı Sözleşmesi”ne Türkiye yıllarca taraf olmadı. Hatta bu nedenle 2014 yılına kadar hükümetler Türkiye’nin, yıllarca ILO’nun kara listesindeki 24 ülkeden biri olmasına neden oldu. Bu durumu ve önlenebilir madenci ölümlerini kabul edilebilir buldular. Madenlerde güvenlik ve sağlıkla ilgili en temel önlemlerin alınmasını sağlamak amacıyla ortaya konan 176 sayılı ILO Sözleşmesi’ni görmezden gelmenin nedeni ne olabilir? Düşünüldüğünde ilk akla gelen gerekçe; işçilerin yaşamı ve sağlığı için alınması gereken “temel önlemlerin maliyetinden maden işletmecilerini, patronlarını muaf tutabilmek” oluyor.
Hükümetlerin maden patronlarıyla bu işbirliği “Soma ve Ermenek Maden Faciaları”na kadar devam etti. Ancak, Manisa Soma’da 13 Mayıs 2014 tarihinde mülkiyeti kamu, devlet adına TTK’ye ait olan madende 301 maden işçisinin metan gazıyla boğularak-zehirlenerek öl(dürül)düğü ve 88’inin yaralandığı “görünür kaza” ile aynı yıl 28 Ekim’de Aksaray Ermenek’te özel bir şirkete ait kömür madenini su basması nedeniyle 10’unun suyla boğularak, sekizinin ise 15 saat boyunca kurtulmayı beklerken metan gazından zehirlenerek-boğularak toplam 18 maden işçisinin öl(dürül)mesi-yaşamını yitirmesi sonrasında 176 sayılı ILO Sözleşmesi’ne karşı bu işbirliği büyük bir hızla değişti. Her iki faciada da iş güvenliğiyle ilgili alınması gereken zorunlu önlemlerim alınmamış olmasının yanında, “yaşam odası” bulunmaması da dikkat çekiciydi. AKP Hükümeti, bu faciaların sonrasında, Aralık 2014 tarihinde 176 sayılı ILO Sözleşmesi’ni TBMM gündemine getirdi ve oybirliğiyle kabul edildi. Böylece, Türkiye hazırlanmasından 19 yıl sonra sözleşmenin tarafı ülkeler arasına katılmış oldu. Buna karşın, madenlerde iş güvenliği uygulamalarının durumu ve yeterli sayıda yaşam odası kurulup kurulmadığı konusunda maalesef bilgi sahibi değiliz. Bunlar yerine getirilseydi başka alanlarda olduğu gibi iktidar tarafından kampanyalarla kamuoyuna duyurulduğuna tanık olurduk diye düşünmemek elde değil. Bu kampanyaların yapılmaması zorunlu düzenlemelerin bile yapılmadığının habercisi olarak kabul edilebilir.
Elbistan: İnsan onuru ve AKP’nin maliyet hesabı
Türkiye’de hükümetlerin “insanlık sınavı”, madenlerde de devam ediyor. Şubat 2011’de Afşin-Elbistan Linyitleri B Termik Santrali’ne kömür sağlayan Çöllolar Kömür Sahası’nda 4 gün arayla meydana gelen iki göçükte tonlarca kömürün altında kalmalarına neden olunarak öl(dürül)en 11 işçinin cansız bedeni 15 yıldır kaza bölgesinde tutuluyor. Masraf olmasın, patron kârından harcamasın diye işçilerin cesetleri göçük altından çıkartılıp ailelerine teslim edilmiyor. İşletmenin bu tutumuna olan desteğini Mayıs 2010’daki katliamdan sonra aileler günlerce yakınlarının cansız bedenlerinin çıkartılmasını ocak kapısında beklerken, olay yerini teftişe gelen dönemin başbakanı Recep T. Erdoğan “Bu mesleğin kaderinde maalesef var. Bu mesleğe giren kardeşlerim de içerisinde bu tür şeylerin olabileceğini bilerek giriyorlar. … birçoğunun babası, ağabeyi bu meslekten emekli olmuş ama kendisi de yine bu meslekte çalışıyor,” gibi cümlelerle açıkladı.
Afşin'de 9 Madenci 5 Yıldır Toprak Altında
Çözüm, sorunun nedeninin tanımlanmasıyla başlayacak
Bu sözler, esasında kapitalizmin emek pazarında nasıl işlediğine olan vurgudur. Kapitalizmin gerçekliğinin patronlar adına acılı madenci ailelerine, maden işçilerine ve topluma anımsatılmasıdır. Başbakan “kader” ve “özgür irade” vurgusunu birlikte yaparak; kapitalizm ve koyu yazgıcılığın beraberliğini bir defa daha ortaya koymuştur. Oysaki yaşayabilmek için emek gücünü satmak zorunda olanların günümüz Türkiyesi’nde ve genel olarak kapitalist toplumda yaşayabilmek için kötü koşullarda çalışmamak gibi bir “seçim şansı yoktur”. Çünkü diğer seçenek, binlerce işsizle birlikte yoksulluk, sefalet, açlık ve erken yaşta ölümdür.
O zaman sormalıyız: Maden işçilerinin katil(ler)i kim? Özel sektörü özendiren yasal düzenlemeler mi? Kamu kurumu adına yüklenici firmalar mı, yüklenici firmaya geçit veren rödovans sistemi mi? Bu düzenlemelerin yapılmasını isteyenler mi? Düzenlemeyi yapanlar mı? Katil(ler) kim? Doğru yanıt sorunun (önlenebilir iş cinayetlerinin) çözümünün yarısından fazlasını sağlayabilecek…
Prof. Dr. Onur Hamzaoğlu'nun bianet'te yayımlanan tüm yazılarını görmek için tıklayın. (OH/TY)
