Masum; suçsuz, günahsız demektir. Masumiyet, masumluktur.
Masun; korunan, korunmuş olandır. Masuniyet, korunmuş olma durumu, dokunulmazlıktır.
Masumiyet hakkı; sözlükten çıkarıp yaşama geçirmenin çok zor olduğu zamanlarda en çok kullanılan ve baskı dönemlerinde en çok korunması gereken haklar içindedir.
1978’den beri Amerika Birleşik Devletleri’nde kurulu İnsan Hakları Avukatlar Komitesi Mart 2000’de “Adil Yargılanma Hakkı Nedir / Yasal Standartlar ve Uygulamaya Yönelik Temel Rehber” yayımlamıştır.
Bu rehberin Giriş bölümünde yer alan tanıma göre; adil yargılanma hakkı, kişileri en önemlisi yaşama hakkı ve kişi özgürlüğü olan temel hak ve özgürlüklerin hukuka aykırı ve keyfi olarak kısıtlanmasından veya bunlardan yoksun bırakılmasından korumayı ifade eden uluslararası insan hakları hukukunun bir normudur.
Bir yargılamanın hakkaniyete uygun olan koşulları hakkındaki ilkeler sayısızdır, sürekli değişiklik göstermekte ve değişmektedir. Devletlerin taraf olduğu insan hakları hakkındaki sözleşmelerde yer alan “yükümlükler” ayrıca adil yargılanma hakkını düzenleyebilir.
Rehberde; yargılamanın adilliğini değerlendirirken kullanılan standartların yasal normlarla değerlendirilmesinin olanaklı olduğu belirtilmiştir.
Bu normları şöyle sıralayabiliriz: İlki, yargılamanın gerçekleştirildiği ülkenin kanunlarıdır. Ardından ülkenin tarafı olduğu ulusalüstü sözleşmeler gelir. Sonuncusu geleneksel uluslararası hukuk normlarıdır.(1)
Özü itibariyle; adil yargılanma hakkının en önemli ilkelerinden birisi “masumiyet karinesidir”.
Masumiyet karinesini düzenleyen ulusalüstü sözleşmelerin tanımları bu hakkın ne kadar önemli olduğunu gözetmiştir. Ulusalüstü sözleşmelerde yer alan “masum sayılma” temel insan hakkı ilkesi olarak kabul görmüştür. Sözleşmelerde “masumiyet” ve “korunması” sürekli yer almıştır.
10 Aralık 1948 tarihli Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 11. Maddesine göre; “1. Kendisine bir suç isnat edilen herkes, savunması için gereken tüm güvencelere sahip kılındığı açık bir yargılama ile kanun uyarınca suçlu olduğu kanıtlanana dek masum sayılma hakkına sahiptir.”
4 Kasım 1950 tarihli İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesi’nin 6 ıncı maddesinin 2. Fıkrasına göre; “Kendisine bir suç isnat /(itham) edilen her kişi, yasa uyarınca suçluluğu kanıtlanana dek masım sayılacaktır.”
16 Aralık 1966 tarihli Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesinin 14. Maddesinin 2. Fıkrasına göre; “Kendisine suç isnat edilen her kişi, yasa uyarınca suçluluğu kanıtlanana dek masum sayılma hakkına sahiptir”
21.11.1969 tarihli Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi Madde 8 fıkra 2’de “Bir suç isnat edilen her kişi, yasaya uygun olarak suçluluğu kanıtlanmadığı sürece masum sayılma hakkına sahiptir.” ilk cümle olarak yer almıştır. (M. Semih Gemalmaz. Ulusalüstü İnsan Hakları Hukuku Belgeleri Cilt 1 ve 2. Legal Yayınları. 2010)
Daha birçok insan haklarına dair belgelerde yer alan masumiyet karinesi adil yargılanma hakkının temel unsurudur. Bu unsur bir hâkimin sanığın suç işlediği hakkındaki bir ön yargıyla duruşmaya girmesini engeller.
Suçu ispat yükü suçlayan, itham eden, suç isnat eden iddia makamına ait yükümlülüktür.
Her türlü şüphe; üzerine suç atılan şüpheli veya sanık lehine yorumlanacaktır.
Ceza muhakemesinde ispat yükü bakımından en önemli ilkelerinden biri olan “in dubio pro reo” yani “kuşkudan sanık yararlanır” ilkesi geçerlidir. Sanığın bir suçtan cezalandırılması için suçun kuşkuya yer vermeyen bir kesinlikle ispat edilmesine bağlıdır.
İspat yükünün ters çevrilmesi masum sayılma ilkesinin ihlalidir. Eğer sanık susarsa; bu suskunluktan haksız sonuçlar çıkarılamaz ve/veya susmuştur o halde suçludur denilemez.
En önemli sonuçlardan birisi şudur: Masumluk karinesinin muhatapları tüm devlet organlarıdır, devlettir. Devletin, önceden kişileri mahkûm eden medya haberlerini, yorumlarını durdurma görevi vardır.
Yargılanan ve üzerine suç atılan herkes; savunmasında veya hakkındaki suçlamaya yanıtında kendisini suçlayanları yargılamaktadır. Bu sonuç adil yargılanma hakkının ve masum sayılma hakkının en önemli sonucudur.
AİHM’si, Allenet de Ribermont / Fransa (1955) davasında masumiyet karinesinin ihlal edildiğine karar vermiştir. Başvurucu polis tarafından gözaltına alınmıştır. Bu kişi artık “hakkında suç isnadı bulunan” kişidir ve masumiyet karinesinden yararlanma hakkı doğmuştur. Başvurucu gözaltına alındıktan iki gün sonra Fransız polisinin üst düzeydeki iki görevlisi basın toplantısı düzenlemişlerdir. Gözaltındaki kişiyi (başvurucu) cinayeti azmettiren kişi olarak ve suç ortağı olduğu iddiasıyla kamuoyuna tanıtırlar. AİHM’si basın toplantısında kullanılan ifadeler başvurucunun suçlu olduğuna dair ifadeler olduğu için ihlal kararı vermiştir.(2) Eski Bakan Jean de Broglie’yi öldürmekten açılan ceza davasıyla ilgili bir televizyon röportajında yüksek düzeydeki iki devlet memuru Fransız İçişleri Bakanının huzurunda, tereddütsüz bir biçimde Başvurucu / şikayetçiyi suçun azmettiricisi olduğunu ileri sürerek suçlamaları AİHM’ tarafından madde 6/2. de yer alan masumluk karinesinin ihlali kabul edilmiştir.
Yargılamanın bütün aşaması AİHS’nin 6/2 maddesindeki masumiyet karinesinin gözetimi altındadır. AİHM’si Minelli/İsviçre davası masum sayılma ilkesinin önemli kararlarındandır.
Bu davada başvurucu bir gazetecidir. Gazetede yayımlanan bir yazısında hakaret iddiasıyla suç duyurusunda bulunulmuş ve hakkında ceza davası açılmıştır. İsviçre Hükümeti AİHM’si önündeki savunmasında bu davada hakaret suçunun şikâyete bağlı olduğunu ve bunun insan onurun korunmasıyla ilgili medeni hak olduğundan başvurucunun masumiyet karinesinden yararlanamayacağını ileri sürmüştür. İç hukukta, bu davada ceza yargılaması yasal zamanaşımı süresinin dolması nedeniyle durma kararı verilmiştir. Yerel mahkeme, eğer zamanaşımı olmasaydı başvurucu gazetecinin muhtemelen mahkûm edileceğine dayanarak mağdur tarafından talep edilen tazminatın ve soruşturma aşamasındaki giderlerin başvurucu tarafından ödenmesine karar vermiştir. AİHM tazminat ve dava masraflarının yüklenmesiyle ilgili bu karar nedeniyle Minelli/İsviçre (1983) kararında masumiyet karinesinin ihlaline karar verdi. Zürich Ağır Ceza Mahkemesi kararında Minelli’ye mahkeme giderlerini yüklerken “pek muhtemel mahkûm olmalıydı” gibi bir gerekçeye yer vermesi yüzünden Minelli’nin suçlu olduğu görüşünün kararda yer alması nedeniyle AİHM Sözleşme Madde 6/2 de yer alan masum sayılma hakkının ihlaline karar vermiştir.
Ceza davalarının haberleştirilmesi ifade özgürlüğü ve masum sayılma hakkı bakımından sorun üretiyor. Yargı sürecinde yapılan işlemler, soruşturma aşamasındaki bilgiler ve bu bilgilerin yorumlanması, habere dönüştürülmesi aşamalarındaki tarafgirlik sürekli sorun çıkarmakta ve kişilerin masum sayılma hakkı ihlalleri çoğalmaktadır.
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 10 Temmuz 2003 tarihli toplantısında kabul ettiği “ceza kovuşturması ile ilgili haberlerin medya aracılığı ile verilmesi” hakkındaki tavsiye kararı gazeteciler için önemli bir kaynak ve yol gösterici rehber ilkeler içermektedir.
AİHS’nin 6. ve 8. maddelerinde yer alan masumiyet karinesi, adil yargılanma hakkı ve özel ve aile yaşamın korunması gibi haklar demokratik toplumlarda saygı gösterilmesi gereken haklardır.
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin “(2003)13 numaralı Bakanlar Komitesinin üye devletlere Ceza kovuşturması ile ilgili haberlerin medya aracılığı ile verilmesi hakkında tavsiyesi” medyanın cezai sürece erişiminde ve haberleştirilme faaliyetinde önceki tavsiye kararlarını hatırlatıyor. Bu kararların başında “(1974) Kişinin basın karşısında cevap hakkı ile ilgili 26 numaralı ilke kararı”, “(1985) 11 nolu ceza hukuku ve ceza usulü hukuku çerçevesinde mağdurun durumu hakkında tavsiye kararı”, “(1997)13 nolu tanıklara göz dağı vermek ve savunma hakkı tavsiyesi” ve “(1997) 21 nolu medya ve hoşgörü kültürünün desteklenmesi hakkında tavsiye” kararları gelmektedir.
Aslında Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ceza kovuşturması ile ilgili haberlerin medya aracılığı ile verilmesi hakkındaki 10 Temmuz 2003 günlü tavsiye kararının “üye devletlerce ifade özgürlüğünün korunması sağlamak üzere yürürlüğe koyduğu standartları sınırlandırma amacında olmadığını” ayrıca hatırlatmıştır.
“Rec(2003)13 numaralı tavsiyeye ek” olarak “medya aracılığıyla ceza kovuşturmasına ilişkin haberlerin verilmesinde uyulması gereken ilkeler” arasında en önde “masumiyet karinesi” yer alıyor:
2. İlke - Masumiyet Karinesi
Masumiyet karinesi, adil yargılanma hakkının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu yüzden, söz konusu ceza kovuşturması ile görüş ve haberlerin verilmesi ya da yayılması yalnız şüpheli ya da tutuklu kişinin masumiyetine zarar vermediği halde hayata geçirilebilir.”
Diğer yandan “Ceza Kovuşturmasıyla ilgili olarak şahsi hayatın dokunulmazlığının korunması” başlığı altında; “Şüpheli, tutuklanan ya da mahkûm olmuş kişiler ya da ceza kovuşturmasının diğer tarafları hakkında haberlerin verilmesi, sözleşmenin 8. maddesinde korunan şahsi hayatın dokunulmazlığını bozmamalıdır. Reşit olmayanlar ya da diğer zayıf olan taraflar, zarar gören, tanıklar ve şüpheli, tutuklu ya da mahkûm olmuş şahısların aile üyeleri özellikle korunmalıdır. Bütün bu hallerde, kimliğini belirli kılan haberlerde bu ilkede gösterilen kişilere zararlı etki gösterebileceği dikkate alınmalıdır (İlke 8).”
Gazeteciler; haberlerinde şüpheli ve tutuklanan kişilerin haklarının gözetilmesini ve adil yargılanma haklarının korunmasını sağlamalıdırlar. Bu kişiler hakkında mahkemeler tarafından yargılanan kişi hakkında hüküm / karar verilene ve kesinleşinceye kadar geçen süreçte; suçlama hükmen sabit oluncaya kadar kimsenin suçlu sayılamayacağını dikkate almalıdır.
Gazeteciler; zarar görenlerin, şikâyetçilerin, şüpheli ve sanıkların, mahkûm olmuş kişilerin ve tanıkların; özel yaşamlarının AİHS’nin 8. maddesi ile korunan haklarına, -kamuoyu ilgisini doğuran bilgiler saklı kalmak koşuluyla- özel hayatın dokunulmazlığına saygı göstermelidir.
Mahkemeler; hakkında suç isnadı olan kişilerin haklarının gözetilmesini ve adil yargılanma haklarının korunmasını sağlamalıdırlar.
Savcılar ve yargıçlar ister tutuklu ister tutuksuz, şüpheli veya sanık olsun yargılanan her kişi hakkında hüküm kurulana ve karar kesinleşinceye kadar yargı sürecinin her aşamasında suçlama hükmen sabit oluncaya kadar, kimsenin suçlu sayılamayacağını gözetmek ve herkesin masum sayılma hakkını korumak zorundadır. Tersine her karar, her davranış hakkın ihlali demektir.
Hakkında suç isnadı olan, itham edilen ve yargılanan her kişi; yargılar!
(1) Adil Yargılanma Hakkı ve Ceza Hukuku – 6. Seçkin yay. 2004 sayfa 360.
(2) İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar. Prof. Dr. Osman Doğru – Dr. Atilla Nalbant. Legal Yay. 2012. Sy 642.
(Fİ/NÖ)
