Klişecilik zanaatının son ustalardan Harutyun Eğlence, namıdiğer Arta­ki Usta da göçtü bu dünyadan. 29 Ağustos'ta kırkını andığımız bu ustayı soğutmadık mesleğiyle uğraştığım yıllarda, aile dostu Vartan Melikyan'ır tavsiyesiyle gittiğim, Gedikpaşa'daki atölyesinde tanıdım. O gün, asidin neden olduğu ısınmayı önlemek için atölyeye bir soğutma sistemi kurmuş­tuk. Babıali emektarlarının da Artaki Usta'ya verdiği kıymeti bildiğimden, bu vesileyle, Üsküdar Yetimhanesi'nde büyüyen, Karagözyan'dan mezun olduktan sonra mesleğe adım atan bu ustayı anmak ve genç kuşak­lara klişeciliği anlatmak istedim. Bu­gün 90'larına merdiven dayamış olan Vartan Melikyan, başvurabileceğim tek ve en doğru adresti. Vartan Usta, bir yandan anılarını paylaşırken, diğer yandan da Türk Gazeteciler Cemiyeti eski başkanı Nail Güreli'nin 'Dünden Bugüne Ba­bıali' adlı kitabı için kendisiyle yaptığı uzun söyleşiyi gösterdi bana. Birlikte, klişeciliğin esrarengiz dünyasında bir yolculuğa çıktık.

Genç kuşak, 'klişe'nin anla­mını bilmeyebilir. Kısaca anlatmaya çalışalım. Matbaa­cılıkta karta basılmış fotoğraf, klişesi yapılmak üzere klişehaneye gönderilir ve orada özel bir makineyle cam üzerine aktarı­lır; bu işleme fotoğrafı 'cama çekmek' denir. Ardından, cam­daki fotoğraf bir başka maki­nede çinkoya aktarılır. Bu iş, çinkografıdir. Çinko üzerinde fotoğrafın siyah ve koyu kısım­ları kalın, yani yüksek kalır ki, oralar baskıda mürekkep ala­rak kâğıda çıksın. Açık renk ya da beyaz kalması gereken yerler asitle inceltilir, buna da 'asitle indirmek' denir. Asitle indirilen, yani inceltilen yer­ler mürekkep almayacağı için, baskıda, yani gazete üzerinde beyaz ya da gri kalır. Bu ton farklarını ayarlamak, çinkografın ustalığını gösterir. Huru­fatın dizilmesi esnasında sıra resimlere geldiğinde, devreye klişeler, dolayısıyla klişe usta­ları girer.

Ekonomisi güçlü olmayan gazetelerde en önemli tasarruf kalemini klişeler oluşturur; gazetede kullanılan bir klişe atılmaz, özellikle portre klişe­ler, o kişiyle ilgili haber geldik­çe, her seferinde tekrar tekrar kullanılırdı. Klişe, bol resimli gazeteler için hatırı sayılır bir külfetti; bazı gazeteler, klişeye para vermemek için, resimsiz basılmayı tercih ederdi.

Babıali saldırısı ve ofset dönemi

Babıali yokuşunda, Zekeriya Sertel'in sahibi olduğu Tan Klişehanesi, bu zanaa­tın ilk mektebidir; klişecile­rin hemen hepsi orada yetiş­miştir. Sol yayınlar yapan Tan gazetesine, zamanın tek par­tisi CHP'nin kışkırtmasıyla, 4 Aralık 1946'da taşlı sopalı bir grup saldırdığında Arta­ki Usta da orada çalışıyordu. Şans eseri, Sabiha ve Zekeriya Sertel'ler o saatte matba­ada değildi; içeride çalışan, aralarında Nişan Hızlan, Var­tan Melikyan, Artaki Eğlence ve Paregetsik Meneşyan'ın da bulunduğu on kişi, matbaa­nın arka penceresinden köf­teci dükkânına geçerek kur­tuldular.

1950'li yılların ortaların­da, Babıali'deki on bir klişehaneden dokuzu Ermenilerindi. Tan Matbaası onarılıp isim değiştirerek 'Vatan' olun­ca, mesleğin ustalarını yeni­den buluşturdu. Artaki Usta 8-10 yıl Vartan Usta ve Nevton Karagül'le birlikte çalış­tı; sonra her biri kendi dük­kânını açtı. Bu arada, Vatan gazetesinin getirdiği klişehaneyi kiralayıp, uzun süre, 16 ayrı gazetenin klişelerini yap­tılar. Ta ki, Hürriyet, 1974'te ofsete geçene kadar...

Gazetelerin ofset sistemi­ne geçmesiyle, klişecilik adı verilen zanaatın ölüm ferma­nı imzalanmış oldu. Ancak bu arada Vartan Usta, Babı­ali'de bir ilki gerçekleştire­rek, Cumhuriyet'in başyazarı Nadir Nadi'ye armağan edil­mek üzere gümüş bir gazete sayfası 'indirdi'. Bu olay da, gazetelerin ofsete geçmesinin ardından klişecilere gümüş tabaka ve plaketler yaparak geçimlerini sağlamalarının yolunu açtı.

Bu vesileyle bir başka yara­tıcı ustayı, Kütahyalı, Karagözyan Yetimhanesi'nde eğitim almış, Cumhuriyet gazetesin­de çalışmış, kendi yaptığı bir makineyle Ekspres adlı mat­baayı açan Artin Boyacıyan'ı da anmak isterim. Ekspres'te çalışan Artin Pakar'la birlikte matbaada üç tane Artin olun­ca, en küçüğüne, yani bizim Artin Eğlence'ye Artaki laka­bını takmışlar. Şimdi Artaki Usta da gitti. Bir meslek yavaş yavaş tarih sahnesinden kal­karken, ömrünü bu zanaata vakfeden bütün ustaları rah­met ve saygıyla anıyoruz. (SS/YY)

* Bu yazı Agos gazetesinden alınmıştır.