Üniversitede öğrenim gördüğümüz her dönemde bir proje dersimiz olurdu. Proje konusu; konut, okul, havaalanı, AVM, kamu binaları, stadyum, kültür ve sanat merkezi gibi çağın gereksinimleri doğrultusundaki yapılara yönelik tasarımlardan biri olurdu. Dünyadaki bütün mimarlık fakültelerinde de bu yönlü eğitim verilir. Fakat hiçbir üniversitede proje konusu veya herhangi bir mimari yarışmanın konusu, hasta mahpuslar için hapishane tasarımı olmamıştır. Ağır hastanın, mahpus olması mimarlık literatüründe yer edinmemiştir.

Avrupa Cezaevi Kuralları, Nelson Mandela Kuralları, Birleşmiş Milletler tavsiye kararları, Avrupa İşkencenin Önlenmesi Komitesi (CPT) tavsiye kararları ile evrensel düzeyde hapishaneler özelinde asgari standartlar oluşturulmaya çalışılmaktadır. Hapishaneler, bu kurallar ve kararlar çerçevesinde tasarlanmalı. İnsan haklarının ve evrensel hukuk normlarının gereği olarak, hastalığı sağlık birimleri tarafından tespit edilen hasta mahpusun sevk edilmesi gereken yer R Tipi hapishane değil, tam teşekküllü hastaneler veya ailelerinin yanı olmalı.

Mahpusun akıl ve beden sağlığının, sosyal yaşama katılımının korunamadığı bir sistemde ceza yalnızca hapis süresiyle sınırlı kalmaz; etkileri ömür boyu devam eder. Cezanın etkisinin ömür boyu sürmesini engellemek için olağan yaşama en yakın koşulların sağlanması gerekir. Ağır hasta mahpuslar için böyle bir mekân tasarlamak mümkün değil.

Ortaya çıkışı ve mevcut koşullar

Mimarlık – Tıp – Kapatma mekânı ilişkisinin doğru bir zeminde kurulamayacağı yönünde düşüncemi belirterek, mevcut hapishane türünü sınırlı bilgiler ışığında meslek etiği gereği mimarlık disiplini açısından değerlendirmeye çalışacağım. Daha önce yayımlanan “Dışarıyı Görmeyen Pencere” yazımda genel olarak hapishane mimarisi üzerine değerlendirmem bulunduğu için tekrara düşmemek ve yazıyı uzatmamak için burada hasta mahpuslara özel inşa edilen hapishanelerin özgünlüğüne dair hususları işlemeye çalışacağım.

Resmî adıyla R Tipi hapishaneler, diğer adıyla rehabilitasyon merkezleri, hasta mahpuslar için 2012 yılında inşa edilen hapishanelerdir. Türkiye’de şu an Elazığ, Metris ve Menemen olmak üzere üç adet R Tipi hapishane bulunuyor. Engelli, akli dengesi yerinde olmayan, psikolojik sorunları olan, bakıma ihtiyacı olan, kişisel ihtiyaçlarını karşılayamayan hasta mahpusların tutulduğu bir hapishane türü bu. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’nun (TİHEK) Metris R Tipi Kapalı İnfaz Kurumu Ziyareti Raporu (Rapor No:2024/14) ve İnsan Hakları Derneği (İHD) Merkezi Hapishaneler Komisyonu’nun 10 Mart 2025 tarihinde yayımlanan “R Tipi Hapishaneler ve Bu Hapishanelerde Yaşanan Hak İhlalleri Raporu’’ üzerinden R Tipi hapishanelerin fiziki yapısına ve mimarisine dair bilgi edinebiliyoruz.

Mimari

Hasta mahpusların aktarımlarına göre, hapishaneden hastaneye ulaşım yaklaşık yarım saat sürüyor. Hasta mahpusların ani gelişebilecek sağlık sorunlarına mesafeden kaynaklı zaman kaybı olmadan müdahale edilebilmesini sağlamak amacıyla hapishanenin tam teşekküllü hastanelere yakın bir konumda inşa edilip edilmediği dikkat edilmesi gereken öncellikli hususlardan biri olmalı. Hapishane hücrelerinin bir kısmı yeterli güneş ışığı almıyor. Yeterli düzeyde güneş ışığını alan mekânların ruh ve beden sağlığı üzerinde yarattığı olumlu etki herkes tarafından bilinmektedir. Zamanlarının büyük çoğunluğunu hücrelerinde geçirmek zorunda kalan hasta mahpusların güneş ışığından yeterli düzeyde istifade edememelerinin sağlık koşullarının olumsuz etkilenmesine sebep olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Güneş ışığını maksimum düzeyde alabilecek mekânlar oluşturmak mimari tasarım ile kolaylıkla çözümlenebilecek bir husustur. “Doğal aydınlatma olarak gün ışığından gerekli ölçüde yararlanma depresyonu azaltmakta, hastanede kalış sürelerini kısaltmakta ve uykuyu düzenleyerek, iyileşmeye yardımcı olmakta etkili olduğu, gündüz gün ışığı alan odalardaki hastaların daha az ağrıya ve strese sahip olduğu görülmektedir’’¹.

EN 17037 Binalarda Günışığı Avrupa Birliği Standardı esas alınıp R Tipi hapishanelerde uygulanarak başta hücreler olmak üzere tüm birimlerin yeterli gün ışığı alması sağlanabilir. Pencere önünde demir parmaklık ve tel örgü olmamalıdır. Hastane yapılarında hasta odalarında bulunan pencereler zemin kotunun 30-40 cm üstünden başlar. Hasta yatakları pencereye paralel yerleştirilir. Bunun sebebi hastanın doğal çevreyi-manzarayı rahatlıkla seyredebilmesini sağlamaktır. Yapılan bir araştırmaya göre, penceresi manzaraya açılan hastaların, penceresi kahverengi bir duvarı gören hastalara göre daha kısa sürede tedaviye yanıt verdikleri görülmüştür². Hasta mahpusların kaldığı hücre pencerelerinin havalandırma duvarına bakıyor olması yapılan deney sonucunda belirtildiği gibi sağlık durumlarının iyileşmesine katkı sağlamaz.

Yapılması gerekenler

Hücrelerde bulunan tuvalet-banyonun engelli kullanımına uygun standartlarda tasarlanması gerekmektedir. Kapı açılış yönü dışarıya doğru olmalı ve kapı genişliği tekerlekli sandalye ile giriş yapılabilecek genişlikte (100cm) olmalıdır. Tutunma barı, alafranga tuvalet, acil çağrı butonu olmalıdır. Hasta mahpusların sebze ve meyvelerini tuvalet-banyo lavabosunda yıkamak zorunda kalmaları hijyenik olmamasından ötürü sağlıklarını olumsuz yönde etkileyebilir. Hasta mahpuslara ihtiyaçları olan sebze ve meyvelerin yıkanarak dilimlenmiş bir şekilde ambalajlanıp verilmesi ile bu ihtiyaçları karşılanabilir. Fiziksel engeli bulunmayan mahpuslar için alternatif çözüm yöntemi olarak hücre içerisinde mutfak nişi tasarlanabilir.

Hasta mahpusların kullanımına açık olan birimlerin duvar boyası, yüzey dokusu ve tefriş malzemelerinin tümü bilinen klasik hapishane görüntüsünden uzak bir tasarıma sahip olmalıdır. Hasta mahpusun uzun süreler içerisinde bulunduğu mekânın tasarımı sağlığına olumlu veya olumsuz etkide bulunabilmektedir. Günümüz modern hastaneleri mimarisi ile hastaların iyileşmesine katkı sağlayan bir tasarıma sahip olduğundan dolayı referans alınmalıdır. Modern hastane yapılarında kullanılan tefriş malzemeleri, duvar boyası, zemin kaplamaları, yüzey dokuları R Tipi hapishanelerde uygulanmalıdır.

Hasta mahpusların günün belirli saatlerinde erişimine açık olan havalandırma alanında yağmurdan, güneşten, olumsuz hava koşullarından korunmasını sağlayacak çardak, kamelya vb. yapı elemanı bulundurulmalıdır. Havalandırmadayken lavaboya gitme ihtiyacı duyan hasta mahpus hücresine götürülmekte ve tekrardan havalandırmaya getirilmemektedir. Bu durumu önlemek için havalandırma ile doğrudan bağlantılı tuvaletler olmalıdır. Hasta mahpusun açık alan erişimi havalandırma ile sınırlandırılmamalıdır. Doğal çevre ile temasın kişinin ruh ve beden sağlığı üzerindeki olumlu etkisini gündelik yaşamımızda deneyimlemekteyiz. Dolayısıyla hasta mahpusların doğal çevreyi izleyebileceği, toprağa, ağaca dokunabileceği geniş yeşil alanlar oluşturulmalıdır.

İki katlı olarak inşa edilen R Tipi hapishanelerde üst katta kalan hasta mahpusların zemin kattan bağlantısı olan havalandırmaya erişimleri ancak asansör ile sağlanabilmektedir. R Tipi hapishanelerde asansör bulunmakla birlikte hasta mahpusun hareket kabiliyetinin sınırlı olmasından kaynaklı kullanımına açık olan alanların, düşey yönlü hareketini gerektirmeden birimler arası bağlantının yatay olarak çözümlenmesinin tercih edilmesi hasta mahpuslar ve hapishane çalışanları açısından kolaylaştırıcı bir yaklaşım olur.  Hasta mahpusların fiziki engelleri, bedensel yorgunlukları ve hareket kısıtlılığı göz önünde bulundurularak hapishane içerisinde bulunan revir, avukat görüş odası, ziyaretçi bölümü, kantin gibi birimlerin hücrelerden uzak konumlandırılmaması, erişimin kısa mesafelerle sağlanması gerekmektedir.

İki örnek

Metris R Tipi Hapishanesi TİHEK’in raporunda belirtildiği üzere, 150 mahpus kapasiteli olup 2241 metrekare kapalı alandan oluşmaktadır. İlerici bir örnek olan Grönland’da bulunan yüksek güvenlikli NY Anstalt hapishanesi 76 mahpus kapasiteli olup 8000 metrekare olarak inşa edilmiştir. Mahpus başına düşen kapalı alan Metris R Tipi Hapishanesi’nde 9,7 m2 iken NY Anstalt hapishanesinde 105,2 metrekaredir. Her iki hapishane örneği arasındaki mahpus başına düşen kapalı alan farklılığı; atölyeler, sağlık birimleri, ibadet birimleri, kütüphane, spor salonu, hobi odaları gibi sosyalleşmenin ve insani gereksinimlerin karşılanmasına olanak tanıyan ortak alanların varlığı ve büyüklüğü ile oluşmaktadır.

Toplumsal bir varlık olan insanın, uzun süre bir mekâna kapatılması ve ağır koşullar altında tutulması doğasına aykırıdır. Mahpusun akıl, ruh ve beden sağlığının korunabilmesi amacıyla insanın gündelik yaşamında ihtiyaç duyduğu koşulların bir bütün olarak sağlanmasını esas alan bir yaklaşım ile hapishaneler tasarlanmalıdır. Kişisel ihtiyaçlarını karşılayamayan veya karşılamakta zorlanan, bakıma ihtiyacı olan, hapishane koşullarında hastalığı ağırlaşan ve tedavi edilmesi gereken ağır hasta mahpuslar hapishanelerde tutulmamalıdır.

(DK/TY)