Karadan denize: Plastik kirliliğinin gizli bedeli

Okyanuslardaki plastiklerin varlığı acil bir çevresel soruna dönüşerek deniz ekosistemlerine ve vahşi yaşama önemli tehditler oluşturuyor. Plastik kirliliği esas olarak iki faktörden kaynaklanıyor: Karadaki yanlış atık yönetimi ve terk edilmiş balıkçılık ekipmanları. Her ikisi de insan sağlığında düşüşe ve deniz ekosisteminin çöküşüne neden olan derin etkiler yaratıyor.

Öncelikle, yetersiz geri dönüşüm sistemleri ve yaygın çöp atımı gibi yanlış atık yönetimi uygulamaları, okyanustaki plastik birikimine büyük ölçüde neden olur. Plastik maddeler hafiftir. Bu nedenle, rüzgâr ve yağmur suyu ile kolayca nehirler, dereler ve nihayetinde okyanusa taşınabilirler. CNBC tarafından yayımlanan bir rapor, Büyük Pasifik Çöp Yığını’ndaki plastik kirliliğine kara kökenli kaynakların önemli katkısını vurgular: “İster yanlışlıkla uçuşan plastik poşetler ya da plastik pipetler yoluyla, ister hızla büyüyen ekonomilerden gelen büyük miktarda yanlış yönetilen plastik atıklar yoluyla olsun, bu durum her gün, bütün bir yıl boyunca her dakika bir New York City çöp kamyonu dolusu plastiği okyanusa boşaltmak gibidir.” (Rice).

Ekonomik olarak gelişmiş ülkeler, özellikle Pasifik Çevresi'ndeki Asya ülkeleri, plastiklerini yakmak veya gömmek daha fazla çaba gerektirdiği için okyanusa döker. Zamanla, okyanuslara atılan bu plastikler daha küçük parçalara, yani mikroplastiklere ayrışır ve deniz canlıları tarafından yutulur. Bu fiziksel zarara yol açabilir çünkü mikroplastiklerin keskin kenarları iç organlara zarar verebilir, sindirimi bozabilir ve üreme fonksiyonlarını engelleyebilir.

WIRED’a göre, “Zooplanktonlar düzenli olarak mikroplastik yer, bu da gerçek yiyeceklere olan iştahlarını azaltır. Ve bu zooplanktonları yiyen balık larvaları gibi yırtıcılar, toksik plastik parçacıklarını bünyelerine alırlar.” (Simon). Besin zincirinin ilk basamağındaki organizmalar yuttukları mikroplastiklerden zararlı etkiler görmeseler de, mikroplastikler zamanla canlıların dokularında birikir ve yoğunlaşır. Daha küçük organizmalar daha büyük olanlar tarafından tüketildikçe, mikroplastikler bio büyüme geçirir ve besin zincirinin üst seviyelerinde daha yüksek yoğunluklara ulaşır. Bu durum, insanlar tarafından sıkça tüketilen ticari değeri yüksek balık türleri de dahil olmak üzere, avcı türlerin daha fazla mikroplastiğe maruz kalmasına ve zarar görmesine neden olabilir. Son analizler, Faroe Adaları’nda geleneksel bir yöntem olan “grind” ile avlanan ve yenen pilot balinaların cıva (toksik bir madde) yoğunluğunun gram başına ortalama yaklaşık 2 mikrogram olduğunu göstermiştir (Guardian News and Media, “From Sea to Plate”). AB’de, gram başına 1 mikrogram olan en yüksek sınır değeri yalnızca en kirli balık türleri için geçerlidir. Bu nedenle, insanlar atıklarını düzgün bir şekilde yönetmeyip onları dikkatsizce okyanusa atarak aslında kendi mezarlarını kazmaktadır.

Balıkçılık ekipmanları

İkinci olarak, atılmış balıkçılık ekipmanları (özellikle balık ağları) okyanustaki plastik kirliliğinin önemli bir kaynağıdır. Balıkçılık endüstrisi, ağlar, halatlar ve diğer ekipmanlar dahil olmak üzere büyük miktarda plastik atık üretir. Bu malzemeler kaybolduğunda, terk edildiğinde veya yanlış şekilde bertaraf edildiğinde, deniz ortamında uzun süre kalır ve deniz yaşamına ve ekosistemlere ciddi zarar verir. The Guardian’a göre, “Kuzey Pasifik'te yer alan plastik birikim alanı olan 'Büyük Pasifik Çöp Yığını' ile ilgili yakın tarihli bir çalışmada, burada 42 bin ton mega-plastik olduğu ve bunun yüzde 86’sının balıkçı ağları olduğu tahmin edilmiştir.” (Guardian News and Media, “Dumped Fishing Gear”).

Eğer balıkçılık ekipmanları okyanuslardaki plastik kirliliğinin ana nedeni ise, neden aktivist gruplar ve medya bunu sunmuyor? Cevap, tabii ki de para. Balıkçılık, milyarlarca dolar değerinde küresel bir endüstri ve eğer daha fazla insan durumun farkına varır ve diyetlerinden balığı çıkarırsa, balıkçılık endüstrileri çok fazla para kaybeder. Bu nedenle, birçok bilinen okyanus koruma grubu, başlarını belaya sokmamak için takipçilerine diyetlerinde balıkla ilgili bilgi vermez. Bunun yerine, okyanustaki tüm plastiklerin yalnızca yüzde 0.03’ünü oluşturan plastik pipetler gibi daha az önemli konulara odaklanırlar.

Okyanuslardaki balıkçılık ekipmanları ayrıca, hükümetin sağladığı kontrol eksikliği nedeniyle yasa dışı balıkçılıktan da gelmektedir. “Greenpeace, hayalet ekipmanların özellikle yasadışı, düzenlenmemiş ve rapor edilmemiş balıkçılıktan kaynaklandığını, ancak aşırı kalabalık balıkçılık bölgelerinin de bu soruna katkıda bulunduğunu söylüyor.” (Guardian News and Media, “Dumped Fishing Gear”). Bu ağlar balinalar, yunuslar ve deniz kaplumbağaları gibi deniz hayvanlarına dolanır, ciddi yaralanmalara, boğulmaya ve ölüme neden olur. Ayrıca, terk edilmiş ağlar deniz yaşamını tuzağa düşürmeye devam eder; çünkü öldürmek için tasarlanmışlardır ve çok yavaş bir şekilde parçalanırlar. Balinalar gibi bazı deniz memelilerinin ölümü, soluduğumuz oksijenin yarısını üreten ve dünyanın sıcaklığını sabit tutmak için gerekli olan karbondioksiti depolayan fitoplanktonları bozar. Dolayısıyla, paranın izinden gidip yasa dışı balıkçılık uygulamalarına katkıda bulunarak, insanlar okyanusa yıkıcı balıkçılık ekipmanlarını bırakır, bu da deniz ekosisteminin çökmesine ve küresel ısınmanın artmasına neden olur.

Türkiye yerel suları

Mikroplastiklerin etkisi, Türkiye'nin yerel sularında da derinden hissedilir. 2021 yılında kuzeydoğu Akdeniz kıyısından alınan balıkların analiz edildiği bir çalışma, ticari olarak önemli balıkların yüzde 41,1’inin mikroplastik içerdiğini ortaya koymuştur. Engraulis encrasicolus (hamsi), yüzde 68,8 ile en yüksek kirlilik oranını göstermiştir. Plastiklerin çoğu lif (yüzde 91,1) olup, büyük olasılıkla sentetik tekstillerden ve balıkçılık ekipmanlarından kaynaklanır ve Türkiyeliler tarafından yaygın olarak tüketilen balıklarda bulunmuştur (Gündoğdu). Bu durum, insan sağlığı için doğrudan bir risk oluşturmakla birlikte plastik atık yönetiminin iyileştirilmesi ile tabaklarımıza neyin ulaştığına dair farkındalığın artırılmasının gerekliliğini vurgular.

Okyanuslarda plastiklerin varlığı krizinin çözümü, atık yönetim sistemlerinin iyileştirilmesi, geri dönüşümün teşvik edilmesi ve balıkçılık ekipmanlarının atılımı için daha sıkı düzenlemelerin uygulanması gibi kapsamlı çözümler gerektiriyor. Önlemler alarak ve okyanuslara karşı kolektif bir sorumluluk geliştirerek, deniz ekosistemlerini koruma, biyolojik çeşitliliği sürdürme ve gezegenimiz ile sonraki nesiller için sürdürülebilir bir gelecek sağlama yönünde çalışabiliriz. Bu amaç doğrultusunda atılacak her küçük adım çok önemli. Daha iyi, daha parlak bir gelecek için bireysel bir önlem almak isterseniz, diyetinizden balığı azaltarak veya yıkıcı avlanmalar sonucu yakalanmış deniz ürünlerinden uzak durarak harekete geçmeye başlayabilirsiniz.

Pravettoni, Riccardo, and Philippe Rekacewicz. Mikroplastiklerin Küresel Dağılımı. Translated and adapted by Lara Hancı/Handzha, based on the original image by GRID-Arendal, www.grida.no/vag. Accessed 7 May 2025. 

(LHH/TY)