“…Cümle kuşlar yakarıyor,
çocuklarımız için,
hainler, engerekler öldürmesin diye.
Ah, talihim!
Benim talihsiz talihim!...” (Papusza – Bronisława Wajs)
Roman şair Papusza’nın bu dizeleri, sessizlikten yankılanan bir çığlık gibi yükseliyor ve Nazi zulmü altındaki Romanların çaresiz haykırışını tüm canlılığıyla günümüze taşıyor.
Bugün 2 Ağustos, Roman Soykırımı Anma Günü. 1944 yılının 2 Ağustos gecesinde, Nazi Almanyası’nın Auschwitz-Birkenau ölüm kampında, aralarında kadınların, çocukların ve yaşlıların da bulunduğu yaklaşık 4.300 Roman, hiçbir ayrım gözetilmeksizin gaz odalarında katledildi.
Ancak bu kıyım sadece Auschwitz’le sınırlı kalmadı. Nazi rejimi döneminde Avrupa’nın dört bir yanında sürgünler, açlık, soğuk ve sistematik katliamlarla yüzbinlerce Roman yaşamını yitirdi. Bu büyük felaket, Roman halkının belleğinde silinmez bir iz bıraktı. Romanlar bu büyük katliamı, kendi dillerinde “Porajmos”, yani “yıkım, yok etme” olarak adlandırdı.
Nazilerin Hedefi: Romanlar ve Sintiler
“…Ve sen, benim küçük yıldızım!
Şafakta nasıl da büyüksün!
Kör et şu Almanları!
Aklını al şunların ki yaşasın
Yahudi ve Çingene çocukları!...” (Papusza - Bronislawa Wajs)
İkinci Dünya Savaşı yıllarında Nazi rejiminin “üstün ırk” ideolojisinin hedefi yalnızca Yahudiler değildi. Romanlar ve Sintiler de bu ırkçı politikanın doğrudan hedefi hâline geldi. 1935 yılında çıkarılan Nürnberg Yasaları ile ırksal temelli ayrımcılık resmîleşti.
Bu yasalarla Roman ve Sinti toplulukları da “ırksal olarak aşağı” kabul edildi. 1936’da ise “Çingene Belasıyla Mücadele Merkez Ofisi” kuruldu. Nazi Almanyası’nda Yahudilerle birlikte Romanlar ve Sintiler de toplama kamplarına gönderildi, sürgün edildi ve katledildi. Avrupa genelinde 500.000 ile 800.000 arasında Roman’ın bu süreçte hayatını kaybettiği tahmin ediliyor.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Auschwitz-Birkenau’da kurulan Zigeunerlager (Çingene Kampı), bu soykırımın en karanlık sahnelerinden biri olmuştu. 1933–1945 yılları arasında Avrupa’da on binlerce Roman köle işçi olarak çalıştırıldı, korkunç tıbbi deneylere maruz bırakıldı veya gaz odalarında katledildi.
Nazi doktorlarının yürüttüğü deneylerde birçok çocuk yaşamını yitirdi. Katliam yıllarında yalnızca kamplarda ve gaz odalarında değil, ormanlarda, kamp yollarında, açlık ve soğuk yüzünden de sayısız Roman hayatını kaybetti.
Bir Hafıza Mekanı Olarak: Lety Kampı
“…Tanrım, ne de güzel yaşamak!
Almanlar izin vermeyecek…”(Papusza - Bronislawa Wajs)
1933-1945 yılları arasında binlerce Roman’ın katledildiği merkezlerin başında; Auschwitz-Birkenau, Chelmno, Belzec, Sobibor ve Treblinka gelir. Romanlar için tasarlanmış bu ölüm kamplarından biri de güney Bohemya’daki Lety köyündeydi.
Günümüzde Çekya sınırları içinde yer alan Lety Kampı bu tarihsel karanlığın en önemli tanıklarından biridir. 1940 yılında kurulan kamp 1942'den itibaren ise Romanların toplandığı bir yer haline geldi.
Lety Kampı’na 1942–1943 yılları arasında yaklaşık 1.300 Roman getirildi. Bunlardan en az 327'si kampta hayatını kaybetti; bunların 241'inin çocuk olduğu belirtiliyor. Ayrıca 500'den fazlası Auschwitz ölüm kampına gönderildi ve çoğu ya bu kamp içinde ya da yolculuk sırasında hayatını kaybetti.
Lety Kampı, yetersiz hijyen, aşırı kalabalık ve zorla çalıştırma gibi insanlık dışı koşullarıyla biliniyordu. Savaşın ardından unutuldu; yaşananlar uzun süre kamuoyunun dikkatinden uzak kaldı. 1973 yılında ise Çekoslovakya hükümeti kampın bulunduğu yere büyük kapasiteli endüstriyel bir domuz çiftliği inşa etti. Sonraki yıllarda çiftlik özelleştirildi ve faaliyetlerine uzun yıllar devam etti.
“Kimse bilmez, yalnız gök bilir,
ağıtlarımızı yalnız nehir duyar.” (Papusza - Bronislawa Wajs)
Lety Toplama Kampı, Porajmos’un en karanlık tanıklarından biri olarak, Romanların yaşadığı tarifsiz acıyı hâlâ sessizce fısıldıyor. Köyde ziyaretçileri karşılayan ilk şey, etrafı saran yoğun bir sessizlik. Eski barakaların yerini yabani otlar ve kırık taşlar almış; fakat toprağın kokusu hâlâ geçmişin izlerini taşıyor. Bir zamanlar çocuk seslerinin, korkuyla çarpan kalplerin yankılandığı bu alanda şimdi yalnızca rüzgâr uğulduyor. Kampa yakın bir konumda yer alan ve bazı tanıklıkların çocukların burada öldürüldüğünü ileri sürdüğü göl ise sessizliğiyle geçmişin ağırlığını taşıyor.
Roman sivil toplum kuruluşları ve insan hakları savunucuları, kampta hayatını kaybedenlerin anısını yaşatmak ve geçmişle yüzleşmek amacıyla çiftliğin kapatılarak alanın bir hafıza mekânına dönüştürülmesi için yıllarca mücadele verdi. Ancak Lety Kampı’ndaki Roman katliamı, uzun yıllar boyunca hem Çekya’da hem Avrupa kamuoyunda görmezden gelindi. Romanların ağıtları, Lety Köyü’nde sessiz bir çığlığa dönüştü. Papusza’nın dizelerinde dile getirdiği gibi, bu acılar yalnızca göğe ve toprağa anlatılabildi.
İnkârdan Hatırlamaya: Roman Soykırımı ve 2 Ağustos
“…Tanrım, dinleme onları,
duy bizi!...” (Papusza - Bronislawa Wajs)
Roman Soykırımı – Porajmos, uzun yıllar boyunca Avrupa kamuoyunda görmezden gelindi, tarih kitaplarında yeterince yer almadı ve anma törenleri yapılmadı. Ancak yıllar süren mücadeleler ve tanıklıkların ardından önemli adımlar atıldı. Almanya, 1982’de Roman Soykırımı’nı Holokost’un bir parçası olarak resmen tanıdı.
Birleşmiş Milletler ise 1989 yılında Romanların etnik kökenlerinden dolayı soykırıma uğradıklarını kabul etti. Avrupa Parlamentosu ise 15 Nisan 2015’te 2 Ağustos’u “Avrupa’da Roman Karşıtlığı ile Mücadele ve Roman Soykırımını Anma Günü” olarak ilan etti. Hırvatistan, Polonya, Çekya, Slovakya ve Litvanya gibi ülkeler de 2 Ağustos’u “Roman ve Sinti Soykırımı Anma Günü” olarak kabul etti. Bu gelişmeler, geç de olsa Roman halkının uğradığı soykırımın uluslararası düzeyde tanınması açısından kritik bir dönüm noktası oldu.
Yıllar süren protestolar ve uluslararası baskılar sonucunda, Çekya hükümeti 2018 yılında Lety Kampı alanındaki çiftliği satın alarak 2022'de yıktı ve kampın bulunduğu alanda Roman ve Sinti Soykırımı Anıtı inşa edildi. Anıt, 2024 yılında resmi olarak açıldı. Lety’de yaşanan acıların unutulmaması, sessizliğin ve yok sayılmanın yerini hakikatin alması için atılmış bu adım, geçmişin karanlığında kaybolan seslere geç de olsa bir yankı oldu.
Her yıl Almanya, Polonya, Macaristan ve Çekya gibi ülkelerde düzenlenen anma törenlerinde, yaşamını yitirenler saygıyla anılıyor; hayatta kalanların tanıklıkları ise bu törenlere güç katarak sessizliğin kırılmasına yardımcı oluyor. Ülkemizde de her 2 Ağustos’ta Roman sivil toplum kuruluşları anma etkinlikleri düzenliyor ve anma mesajları yayınlıyor.
Soykırımdan günümüze: Romanlar hâlâ öteki
“… Ne kadar çok umutsuzluk ve açlık!
Ne kadar çok keder ve yol ne uzun!... ” (Papusza - Bronislawa Wajs)
Papusza’nın bu dizeleri kaleme almasının üzerinden neredeyse bir asır geçti. Ancak Roman toplulukları hâlâ pek çok ülkede sistematik ayrımcılıkla, eğitim ve istihdamda dışlanmayla, nefret suçlarıyla ve derin yoksullukla mücadele ediyor.
Roman Soykırımı Anma Günü, geçmişin acısını ve bugünün hak mücadelesini birbirine bağlayan güçlü bir semboldür. Bu nedenle 2 Ağustos, Roman halkı için sadece bir matem günü değil; aynı zamanda görünmez kılınan bir tarihin, kolektif belleğin ve direnişin hatırlanma günüdür. Bugün hâlâ süren dışlanmanın, yok sayılmanın, nefretin ve ayrımcılığın da görünür kılındığı bir gündür.
Bugün, 2 Ağustos’ta, kanlı gözyaşlarının sessiz tanıklarına kulak verelim. Sessizliğin içinden yükselen bu çığlığı duyalım. Unutmayalım, unutturmayalım. Romanların eşitlik ve adalet mücadelesine omuz verelim; geçmişin karanlığından çıkarak adil bir geleceği birlikte kuralım.
(HÇ/EMK)
Kaynakça
- 2 Ağustos Roman ve Sinti Soykırımını Anma Günü, Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu, 2022. https://www.tihek.gov.tr/2-agustos-roman-ve-sinti-soykirimini-anma-gunu
- 2 August 1944: Roma Genocide Remembrance Day, Holocaust Memorial Day Trust. https://hmd.org.uk/resource/2-august-1944-zigeunernacht-2
- Avrupalı Romanların Katledilmesi, 1939–1945, Holokost Ansiklopedisi. https://encyclopedia.ushmm.org/content/tr/article/genocide-of-european-roma-gypsies-1939-1945
- The Roma Holocaust / Roma Genocide Factsheet, European Roma Rights Centre, 2013, https://www.errc.org/uploads/upload_en/file/roma-holocaust-factsheet%20%283%29.pdf
- Genocide of European Roma (Gypsies), 1939–1945 Photographs, United States Holocaust Memorial Museum, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/gallery/genocide-of-european-roma-gypsies-1939-1945-photographs
- History and Memory of the Roma Genocide under Nazism, European Observatory on Memories, https://europeanmemories.net/magazine/history-and-memory-of-the-roma-genocide-under-nazism/
- Martin Tharp, A Memorial at Lety, Places Journal, Şubat 2025. Erişim: 1 Ağustos 2025. https://doi.org/10.22269/250226
- Oral History with Karl Stojka, Experiencing History: Holocaust Sources in Context, Roma and Sinti in Nazi Germany. https://perspectives.ushmm.org/item/oral-history-with-karl-stojka
- Papusza, The Story of a Polish Roma Poet, Baltic Worlds, 2015. https://balticworlds.com/papusza/
- Present Days, Muzeum romskê kultury, Brno, 2024. https://www.rommuz.cz/en/lety-u-pisku/history/history-of-the-camp-after-the-war-untill-present-days
- Recognition of the Holocaust of Sinti and Roma in Europe, European Holocaust Memorial Day for Sinti and Roma. https://www.roma-sinti-holocaust-memorial-day.eu/recognition/recognition-of-the-holocaust-of-sinti-and-roma-in-europe
- Roma Holocaust Victims Finally Honored with Dignified Memorial in Lety, Radio Prague International, 2024. https://english.radio.cz/roma-holocaust-victims-finally-honored-dignified-memorial-lety-8815113
- The Genocide of the Roma, The National WWII Museum New Orleans, 2024. https://www.nationalww2museum.org/war/articles/genocide-roma
- The Gypsy Camp at Lety, Holocaust.CZ. https://www.holocaust.cz/en/history/concentration-camps-and-ghettos/the-gypsy-camp-at-lety
- The Nazi Genocide of Roma During the Second World War, Muzeum romskê kultury, Brno, 2024. https://www.rommuz.cz/en/lety-u-pisku/history/history-before-and-during-the-war
- The Roma Genocide, Holocaust Memorial Day Trust. https://hmd.org.uk/learn-about-the-holocaust-and-genocides/nazi-persecution/the-roma-genocide
- The Story of Lety is About Facing the Past, International Holocaust Remembrance Alliance, 2023. https://holocaustremembrance.com/news/story-lety-facing-past
- Yakın Tarihte Roman Liderler: Bronislawa Wajs/Papusza, Romani Godi, 2022. https://romanigodi.org/papusza-bronislawa-wajs
- Yusuf Özkan, Roman ve Sinti Soykırımının 76. Yıldönümü: Amsterdamlı Romanlar Auschwitz'e Gönderilmekten Nasıl Kurtuldu?, BBC News Türkçe, Lahey, Hollanda, 2020. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53631737
