“Newepelî Kadroyê Ziwanî Ardî Meydan (Newepel dil kadrolarını meydana çıkardı)”
Aylık Zazaca yayın yapan Newepel gazetesi, yayın hayatına bu manşet ile noktayı koydu.
Temmuz ve Ağostos sayılarını çıkarmayan Newepel Gazetesinin Yayın Yönetmeni Roşan Lezgîn bianet’e “yayını durdurduk” dedi.
“Kendimiz durdurduk”
Roşan Lezgîn gazetenin misyonunu yerine getirdiğini dile getirerek şunları ifade etti:
“Biz önemli bir misyonu yerine getirdik. Zazakî[ Zazaca] Kürtçesinin yazılı dilinde temel ve asli bir basamak olduk. Newepel 100. sayısına ulaşınca da kendimiz durdurduk. Bu sayıyla, bu şekilde, tarihimizde altın bir rafta kalsın hep istedik.”
İlk Zazaca Gazete
“Newepel, Kürtçenin Zazakî lehçesinde çıkan ilk gazetedir. Bunun, buradan yüz yıl önce gerçekleşmesi gerekiyordu. Ama devletsiz bir milletin kaderi budur işte.
“İlk başta 15 günde bir olarak, 15 Mart 2011'de yayına başladık, 51. sayıdan itibaren ise ayda bir çıkardık.
“250'den fazla kişi ilk kez Newepel ile yazmaya başladı”
Roşan Lezgîn, Newepel Gazetesi genel yayın yönetmeni (Fotoğraf: zazaki.net)
“Zazakî Kürtçesinde yazılı kültür yok denecek kadar azdır, dolayısıyla Newepel ile daha çok okur-yazar bir kitle oluşturmaya yoğunlaştık.
“Gazetede, modern edebi eserlerden tutunuz farklı makalelere ve her türlü folklorik derlemeye yer verdik. 250'den fazla kişi ilk kez Newepel ile yazmaya başladı, yüzlerce kişi de Zazakî okumayı öğrendi
Zazaca: Zazakî mi Kirdkî mi yoksa Kirmanckî mi?
Türkçe, Zazaca diye adlandırılan lehçe/dil Kurmancca (Kurmancî) konuşan Kürtler tarafından da yaygınca Zazakî şeklinde adlandırılır.
Fakat Zazaca konuşanlar ile yapılan araştırmalar, Zazaların yaygınca Zazaca diye adlandırdığımız lehçeye/dile Zazaca demediklerini açığa çıkarıyor.
zazaki.net’te yayınlanan Nodar Mosakiye ait araştırma makalesinde Dersim’de konuşulan dil/lehçeye Kirmanckî [bu dili/lehçeyi konuşanlar, Kirmac] Palo ve Bingöl bölgelerinde konuşulan dil/lehçeye Kirdkî [bu dili/lehçeyi konuşanlar, Kird] şeklinde adlandırılıyor ve bu makalede konuya ilişkin şu ifadelere yer veriliyor:
“Zaza, onların Kürt olmadıklarının altını çizmek için yapılan bir tanımlama. (...) Genel olarak kendilerini Kirmac veya Kird şeklinde tanımlarlar, Zaza dış gözlemcilerin onlara yaptıkları adlandırma şeklidir.”
UNESCO: Zazaca’nın olma tehlikesi var
Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) 21 Şubat, 2009 Dünya Anadili günü öncesinde yayımladığı "Tehlike Altındaki Diller Atlası"na göre, Türkiye'de 15 dil tehlike altında. Zazaca “Güvensiz Diller” kategorisinde.
Zazaca Kitap basımı
Şimdi ve Geçmişte Suriye ve Türkiye'de Kürtçe Kitap Basımı, kitap kapağı (Fotoğraf: bianet/Murat Bayram)
Bir dilin yok olma tehlikesini atlatmak için o dilin kullanılması, o dilde üretim yapılması ve o dilin insanların yaşamında yer bulması, yeni kuşaklara aktarılması çok önemli. Bu anlamda kitap yazımı ve basımı bir dil için var olma enstrümanlarından biridir.
Vate yayınlarının 2007 yılında bastığı, M. Malmîsanij imzalı The Past and The Present of Book Publishing in Kurdish Language in Turkey and Syria (Şimdi ve Geçmişte Suriye ve Türkiye’de Kürtçe Kitap Basımı) kitabında basılı Kürtçe kitap sayıları şu şekilde verilmiş:
"Osmanlı Dönemi dahil 2006 Türkiyesine kadar Kürtçe 654 kitap basıldı.(syf:33)
“Türkiyede basılan toplam kitap sayısı olan 654 kitabın 74ü (%11,3) Kirmanckî lehçesinde, diğer 580 kitap Kurmanci lehçesinde.(syf:53)
“Vate Yayınları sadece Kirmanckî yayın yapmakta.”
Kitabın basıldığı yıldan (2007) sonra 2015 yılına kadar Osmanlı ve Türkiye tarihinde basılan kitap sayısından (654) daha fazla kitap basıldı fakat Zazaca basılan kitap yüzdelik diliminin artmadığı kanaatindeyim, ziraa Vate yayınlarının kitap sayıları buna işaret ediyor.
Vate Çalışma Grubu, Vate Yayınevi, Vate Dergisi
Vate Çalışma Gurubu Diyarbakır'da ( Fotoğraf: Zazaki.net )
Türkiye'de Kürtçe Edebiyat ve Yayıncılık Ağının (KurdîLît) raporuna göre:
"Kürtçenin Zazaca lehçesinde yazan Vate Çalışma Grubu, 1996-2016 yılları arasında 28 toplantı düzenledi. Bu toplantılarda Zazaca doğru yazma ve yazım kuralları standardizasyonu için karar verilip çalışmalar yapıldı.
“[Bu çalışmalar] 1997'de yayın hayatına başlayan Vate dergisinin farklı sayılarında yayımlandı. Vate dergisi bu grubun yayın organı olarak 1997’den 2016’ya kadar 48 sayı yayımlandı.
“Vate Yayınevi, bugüne kadar 92 kitap ve Vate dergisinin 28 sayısını bastı. Bu kitapların 55 tanesi Kürtçenin Kirmanckî lehçesindedir.”
Dezavantaj
İlk Kürtçe(Kurmancî) Gazete kapağı (Fotoğraf: Komelenkurd )
İlk Kürçe gazete olan Kurdistan Gazetesi 22 Nisan 1898 yılında Miqtad M. Bedir-Xan tarafından Mısır’ın Kahire kentinde Kurmancca (Kurmacî) lehçesinde basıldı. İlk Latin harfler ve modern Kürtçe grameri ile yayın yapan Kürt dergisi Hawar 15 Mayıs 1932 yılında Kurmancca lehçesî ile basıldı. Bu ve daha sonraki gazetelerde Zazaca parçalara yer verildi fakat dezavantajlı grubun dezavantajlısı oldu.
İlk Zazakî kitap, 1899’da basılan Ehmedê Xasî’nin Mewlîdê Kirdî kitabı Diyarbakır’da basıldı. İlk Zazakî (Zazaca) gazete 2011'de Diyarbakır’da Dil, Sanat Kültür Derneği tarafından, Roşan Lezgîn ve Bilal Zilan editörlüğünde çıkarıldı.
Zazaca bir dil mi, Kürtçenin bir lehçesi mi?
Bu tartışmanın dilbilimi çerçevesinde yapılan bir tartışma olmadığını en baştan vurgulamak lazım. Ziraa dilbilimi disiplininde lehçe ve dilleri birbirinden ayıracak kesin kurallar yoktur. Kuzey ve Güney Almancası birbirinden çok farklı olmasına rağmen aynı dil, Norveççe ve İsveççe çok benzer olmasına rağmen farlı dillerdir.
Lehçe ve dil kararı sosyolojik bir mesele. Türkiye medyası Zazaca konuşanların önderlik yaptığı Kürt isyanlarına Kürt isyanı şeklinde haberleştirmiş. Prof. Dr. Kadri Yıldırım’ın birçok sunumda gösterdiği Atatürk’e ait telgraflarda Atatürk toplumu Zaza Kürtleri şeklinde tanımlamış. Artulu Üniversitesi Kürt Dili Bölümü Zazacayı (Zazakî, Kirdkî) bir lehçe olarak değerlendirirken, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili Bölümü Zazacayı bir dil olarak tanımlamış.
Özetle, Zazaca dilbilimsel olarak dil veya lehçe olarak tanımlanabilir. İki teori için de yeterince delil var. Fakat bu karar sosyolojik bir karar ve Zaza dili/lehçesi ile konuşanların vermesi gereken bir karar. İktidarların verdiği siyasi kararlar ile belirlenemez.
İlk gazete (Newepel), yayınevi (Vate), çalışma grubu (Vate) Zazaca’yı Kürçe’nin bir lehçesi olarak görmekte. İlk Zazaca kitap olan Ehmedê Xasî’nin Mewlîdê Kurdî kitabı, Mewlîdê Kurdî (Kürtçe Mevlit) şeklinde isimlendirilerek Zazaca’yı Kürtçe olarak tanımlamış.
Bütün bu tartışmaların içinde NewePel’in 100. sayısının manşeti anlam kazanmakta. Aslında Zazaca’nın geleceği Zazaca okur, yazar kadrolarına bağlı ve “Newepel dil kadrolarını meydana çıkardı.”(MB/EKN)
