"Gorên wan winda ne, lê bîranînên wan hîn jî mîna çiyayekî di bîramedeye."
Civak bi rêya têkiliya xwe ya bi rabirdûyê re nasnameyan ava dikin. Bi taybetî gorên kesên ku şopên kûr li ser bîra kolektîf hiştine ne tenê dibin cihên veşartinê, lê di heman demê de dibin cihên bîranîn, berxwedan û nasnameyê jî. Şikestinên mezin ên di dema damezrandina Komara Tirkiyeyê de çêbûn, stratejiyên cûrbecûr derxistin holê da ku rê li ber hin beşên civakê bigirin ku kesayetên xwe yên dîrokî bi bîr bînin. Yek ji van stratejiyan veşartina gorên kesayetên ku ji bo gelê Kurd bûne sembol, wek Şêx Seîdê Kal û Seyîd Riza.
Şêx Seîdê Kal, şêxekî Neqşîbendî, serokê Serhildana Şêx Seîdê Kal a sala 1925an bû. Serhildan hem li dijî rakirina xelîfetiyê li ser bingeha olî û hem jî wekî bertekek li hember bêparkirina Kurdan ji mafên xwe yên çandî û zimanî pêk hat. Serhildana Şêx Seîdê Kal, ku di sala 1925an de dest pê kir, li herêmên wekî Amed, Xarpêt, Çewlik, Mûş û Bitlîsê belav bû. Şêx Seîd di 14ê Nîsana 1925an de, li herêmeke çiyayî li bakurê Navçeya Dara Hênê a nêzîkî Vartoyê, ligel hin hevalên xwe dîl hat girtin.
Pêvajoya darizandin û darvekirina Şêx Seîdê Kal xaleke girîng bû di polîtîkayên navendîkirin û asîmîlasyonê de ku ji hêla Komara Tirkiyeyê ve piştî damezrandina wê hatine sepandin. Ev pêvajo ne tenê tepeserkirina serhildanekê bû; di heman demê de operasyoneke dewletê ya îdeolojîk li dijî nasnameya Kurd, otorîteya olî û muxalefetê bû.
Şêx Seîdê Kal û hevalên wî li ber Dadgeha Serxwebûnê ya Rojhilatê (Şark İstiklal Mahkemesi) ku li Amedê hatibû damezrandin hatin darizandin. Ev dadgeh dadgehên bi destûr bûn ku ji qaîdeyên dadwerî yên normal bêpar bûn û bêyî mafê îtîrazê cezayên darvekirinê bicîh dianîn. Mazhar Müfit Kansu serokê dadgehê bû. Heyeta dadgehê hem wekî dadwer û hem jî wekî dozger tevdigeriya. Mafê parastinê pir sînordar bû, û biryar bi piranî di bin rêberiya hêza siyasî de dihatin dayîn. Rûniştin kurt bûn; Sedemên serhildanê, çarçoveya wê ya dîrokî an parastina Şêx Seîdê Kal bi berfirehî nehatin nirxandin. Dadgehê biryar da ku Şêx Seîdê Kal û 46 hevalên wî werin darvekirin. Di 29ê Hezîrana 1925an de, Şêx Seîdê Kal û 46 kesên din bi hev re li ser sê darkê ku li Meydana Deriyê Çiyê ya Amedê hatibû danîn, hatin darvekirin. Darvekirin bi eşkereyî hatin kirin da ku nîşanî raya giştî bidin ka serhildana li dijî dewletê tê çi wateyê. Armanca pêkanîna vê darvekirinê tirsandina raya giştî bû. Di çavkaniyên cûrbecûr de tê ragihandin ku Şêx Seîdê Kal berî darvekirinê bi rûmet bû, serê xwe netewand û got, "Bila canê min ji bo ol û neteweyê min feda be."
Seyît Riza berî û di dema Komkujiya Dêrsimê ya 1937-38an de yek ji pêşengên Elewî-Kurd ên herêmê bû. Seyît Riza, ku di dema Komkujiya Ermeniyan a 1915an de piştgirî da Ermeniyên ku li Dêrsimê penaber bûn, di dema Komkujiya Koçgirî (1920-1921) de nameyek ji hikûmetê re nivîsand. Seyît Riza, ku di nameyê de xwest ku Komkujiya Koçgirî were rawestandin, Nûrî Dêrsimî, Elîşêr, Begên Elîşan û alîgirên wan ên ku ji Koçgirî li Dêrsimê penaber bûn jî di bin parastina xwe de girt. Her çend dewleta Enqereyê ji Seyît Riza xwest ku Dêrsimî, Elîşêr û Begên Elîşan radest bike jî, wî ev yek qebûl nekir. Paşê dema ku şerrê li dijî Dêrsimê ya ku piştî berxwedana Şêx Seîd di sala 1925an de hatibû destpêkirin berdewam dikir, Seyît Riza ji aliyê dewletê ve ji bo Erzinganê hat vexwendin û di 5ê Îlona 1937an de li ser rê dîl hate girtin.
Seyît Riza di 15'ê Mijdara 1937'an de tevî hevalên xwe Uşenê Seydî, Aliyê Mîrzî Silî, Hesenê Îvaîmê Qîjî, Hesen Axa, Findik Axa û Resik Uşen li Meydana Gennim ya Xarpêtê di encama darizandineke neqanûnî de ku di bin çavdêriya Îhsan Sabrî Çaglayangil de pêk hat, ku ji Enqerê bi mîsyonek taybet hatibû şandin, di 15'ê Mijdara 1937'an de hatin darkirin. Gotinên wî yên dawî "Evladı Kerbelayik, bi hatayık" hatine tomarkirin. Ew jî mîna Şêx Seîd li cihekî bênav hat veşartin.
Xala hevpar a van her du kesan ev e ku her du jî ji bo gelê Kurd girîngiya dîrokî û çandî hene û ji hêla dewletê ve wekî "hêmanên xeternak ên bîranînê" têne dîtin. Veşartina gorên wan ne tesadufî ye, lê polîtîkayeke dewletê ya hişmend e.
Wekî ku Michel Foucault di lêkolînên xwe yên ku têkiliya di navbera hêz û zanînê de vedikole de destnîşan dike, hêz ne tenê bi cezakirinê lê di heman demê de bi kontrolkirina bîranînê jî dixebite. Veşartina gorên van kesan ji aliyê dewletê ve ji bo sînordarkirina bandora wan li ser civakê ye, heta piştî mirina wan jî, û ji bo ku ew nebin sembolên potansiyel ên berxwedanê.
Çima gor ji bo Kurdan girîng in?
Di civaka Kurdî de, serdana goran ne tenê erkek olî ye; ew di heman demê de beşek ji aîdiyet, dilsozî û nasnameyê ye. Bav û kal û rêberên giştî li ser gorên wan têne ziyaret kirin, bîranînên wan zindî têne hiştin. Ji ber vê yekê, rastiya ku gorên van her du kesan nayên zanîn, di bîra civaka Kurdî de valahiyek mezin diafirîne.
Li gorî Halbwachs, bîra kolektîf xwedî avahiyek wêdetir ji bîra takekesî ye û civak bîranînên xwe bi rêya qadên fîzîkî temsîl dikin. Gor di pêşengiya van qadan de ne. Neviyên Şêx Seîd û Seyîd Riza nikarin bîranînên bav û kalên xwe bi awayekî saxlem zindî bihêlin ji ber ku ew ji vê girêdana fîzîkî bêpar in.
Di salên dawî de, Kurd daxwaza eşkerekirina cihên veşartina van her du kesayetiyan dikin. Neviyên wan, rêxistinên civaka sivîl û hin lêkolîneran li ser vê mijarê bangewazî kirine; lêbelê, saziyên fermî heta roja îro bêdeng mane.
Ev rewş nîşan dide ku çanda rûbirûbûn, hesabpirsîn û telafîkirina bi rabirdûyê re hîn jî li Tirkiyeyê tune ye. Veşartina goran xizmeta aştiya civakî nake. Berevajî vê, ev rewşa înkarkirina rabirdûyê bêaramiya îro diafirîne.
Civak dikarin bi xwe bawer û aştîxwaz bin dema ku ew karibin têkiliyek saxlem bi rabirdûya xwe re ava bikin. Veşartina gorên Şêx Seîdê Kal û Seyîd Riza ne tenê meseleya veşartinê ye. Ew îfadeyek rêzgirtinê ye ji bo bîra dîrokî û nasnameya kolektîf a gelê Kurde. Ew kesên ku dixwazin ew bên jibîrkirin, heta ku kesên ku wan bi bîr tînin hebin, wê her tim hebin. Lêbelê, lêgerîna gelan a li şopa bav û kalên xwe û negihîştina wan ne tenê pirsgirêkek siyasî ye, lê di heman demê de pirsgirêkek kûr a sosyolojîk e jî.
(AÖ/AY)
