Bir kölenin köleliğinin müsebbibi kimdir ya da nedir? İnsanın köleliğinin nedeni bir efendinin varlığı mıdır yoksa kendisi mi?
Spinoza'da köle insan, eyleme gücünden kopmuş keder tutkunu olan insandır ve o, köleliği için sanki özgürlüğüymüşçesine savaşır.[1] O halde köle insanın köleliğinin nedenini salt onun hizmet ettiği bir efendide aramanın yanılgı olduğunu belirtmek gerekir.
Jean Genet'nin 1933'te Fransa'da gerçekleşen, "Papin Kardeşler Olayı" olarak bilinen, hizmetçi olarak çalıştırıldıkları evin sahibesini öldüren iki kardeşin yaşanmış hikâyesinden esinlenerek kaleme aldığı "Hizmetçiler" oyunu bu yanılgıyı gözler önüne seriyor.
“Hizmetçiler” BBT’de!
Genet'nin "Hizmetçiler"i, (Les Bonnes) Salâh Birsel çevirisi ile Oğuz Utku Güneş'in yönetmenliğinde Bakırköy Belediye Tiyatrosu'nda (BBT) sahneleniyor.
Oyunda sıradan bir cinnet ya da cinayet öyküsüymüş gibi görünen "Papin Kardeşler Olayı" sınıfsal boyutu ile işleniyor. Yazarın ilk oyunları arasında yer alan oyun, hanımefendilerini öldürmeyi arzulayan iki hizmetçinin cinayet öyküsünü anlatıyor.
Oyun, en çok da Genet'nin yaşamında vücut bulan, bütün karşıtlıkların muğlaklığa boyun eğdiği bir felsefeden besleniyor. Oyunda, keskin karşıtlıklar arasındaki geçişkenlik ise kendini daha çok zengin ile fakir, suçlu ile masum ve kurgu ile gerçeğin iç içeliği ile gösteriyor.
Oyundaki hizmetçi kardeşler (Solange ve Claire), her biri ötekine ve hanımefendiye dönüşecek şekilde sürekli olarak rol değiştirirken; izleyici ilkin Cleire'i hanımefendi rolünde, Solange'ı ise Cleire olarak izliyor. Daha sonra ise her iki karakter de kendilerini oynuyor ve sonra yine ilkine benzer şekilde roller karışarak iç içe geçiyor.
İç İçe Geçen Karşıtlıklar
Oyunda ilkin kurgu ile gerçek arasındaki karşıtlık karşımıza çıkarılıyor. Ancak bu karşıtlık bir muğlaklığa dönüşüveriyor. Kurgu-gerçek karşıtlığı üzerine bina edilen oyun, buradan hareketle bir köle-efendi diyalektiği anlatısına açılıyor. Gerçek mi kurgu mu olduğu belirsiz olan bu anlatıda ise hizmetçi ile efendi iç içe geçiyor. Burada yıkılan diyalektik ise bir başka karşıtlık olan ölüm ve yaşam anlatısına kapı aralıyor. Ve seyirciye, ‘eyleme gücünden kopmuş keder tutkunu’ hizmetçilerin öldürme ile ölüm arasında gidip gelen acınası yaşamları izlettiriliyor.
Genet, sınıf savaşının sembolik bir göstergesi olarak olumlanan “Papin Kardeşler Olayı”ndaki öldürme mefhumunu alaşağı ederek, “Hizmetçiler”deki kardeşleri kendi kendinin kurbanları olarak karşımıza çıkarıyor. Solange ve Cleire’in absürd ve güvenilmez kardeşliği, işçilerin mutlak zaferini mümkün kılacak ‘işçi kardeşliği’ arasındaki kopuşu da simgeliyor. Kardeşlikteki hiyerarşi, Solange ve Cleire’in çoğu zaman efendiden çok birbirlerine yönelen hasedi ile gözümüze sokuluyor.
Seyirci ve Oyuncu; Hizmetçi ve Efendi
“Hizmetçiler”, efendiye başkaldıran ve onu öldüren işçiyi değil, “eyleme gücünden kopmuş keder tutkunu” işçi kardeşlerin kendilerini sürükledikleri cehennemi anlatıyor; bunu, seyirciyi de işin içine katarak gerçekleştiriyor.
Genet’nin sahnedeki oyuncular karşısında seyirciye “efendi” konumunu bahşederek, oyuncuları ise seyircilerin gözlerine hitap eden ‘hizmetçiler’ olarak konumlandırmadığını kim söyleyebilir? Ya da tam tersini?
“Hizmetçiler”, tiyatrodaki oyuncu ile seyirci arasındaki mesafeyi de tartışmaya açarak, ‘seyirciyi aldatıcı efendilikten yoksun bırakıyor’. Oyunun temele aldığı karşıtlıklardan olan kurgu-gerçek karşıtlığı, kendini oyun ile seyirci arasındaki mesafede de gösteriyor.
Oyun, tüm sınırları yerle bir ederek aslında hepimizin köleliği ile efendiliğini tartışmaya açıyor.
Genet’nin “Hizmetçiler”i, ‘köleliği için sanki özgürlüğüymüşçesine savaşan’ iki hizmetçi kardeş üzerinden ‘köle insanı’ anlatıyor. (BA/EA)
Yönetmen: Oğuz Utku Güneş
Solage: Elif Ürse
Claire: Yelda Baskın
Hanımefendi: Nazan Koçak
Oyun hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.
-----------------------------------
[1] Bu konuda yazılmış bir makale için bkz: “İnsanlar neden kölelikleri için sanki özgürlükleriymiş gibi savaşırlar?” http://www.otonomdergisi.org/index.php/makaleler/politik-felsefe/290-insanlar-neden-kolelikleri-icin-sanki-ozgurlukleriymis-gibi-savasirlar
