"Hebûna ziman hebûna gel e; dîtina kurdî di qada giştî de mifteya naskirin û rêzgirtina nasnameya kurdî ye."
Bikarhanîna zimanê kurdî di jiyana civakî ya li Tirkiyeyê de ev çend sal in hem ji bo kurdan hem jî ji bo dewletê pirsgirêkek tevlihev û gengeş e.
Ji avabûna Komara Tirkiyeyê heta niha polîtîkayeke yekalî ya ziman û çandê hatiye qebûlkirin. Di salên pêşîn ên Komarê de ji bilî tirkî bikaranîna zimanên din hat qedexekirin û bikaranîna zimanên herêmî, bi taybetî kurdî, li cihên giştî qedexe bû. Bi vê polîtîkayê zext li ser gelê Kurd kirin ku ziman û çanda xwe pêk neynin.
Biryarnameya Plana Şerq Îslahata ku di sala 1925an de hat derxistin, zagoneke girîng bû ku armanca wê qedexekirina bikaranîna kurdî bû. Piştî derbeya leşkerî ya 1980yî axaftin û nivîsandina kurdî bi temamî hat qedexekirin. Di vê serdemê de guhertina navên kurdî û paşguhkirina mîrata çandî ya kurdî bûye pratîkeke hevpar.
Di salên 1960 û 1970’an de bi xurtbûna tevgerên çep ên li Tirkiyeyê re, li ser bikaranîna Kurdî di qada giştî de nîqaş zêde bûn û ev daxwaz bi xurtî hatin vegotin. Lê piştî derbeya leşkerî ya 1980yî ev daxwaz dîsa hatin tepisandin. Her çend di salên 1990 û 2000an de di warê bikaranîna kurdî de di qada giştî de hin însiyatîfên qanûnî û çandî hatin kirin jî, ev pêvajo bi giştî derbejêr û derbejor bûn.
Lêkolînên li ser bikaranîna kurdî li qadên giştî nîşan didin ku ziman wekî amûreke nasnameya civakî û vegotina çandî çiqasî girîng e. Ziman ne tenê navgîna ragihandinê ye, di heman demê de hilgirê nasname, dîrok û nirxên çandî yên civakê ye. Ji ber vê yekê, bikaranîna kurdî di nav gel de beşek ji mafê kurdan e ku nasnameya xwe pênase bike û îfade bike.
Ziman di pêkhatina nasnameya kes û civakan de roleke bingehîn dilîze. Civakek ji bo parastina mîrata çandî û dîroka wê civakê bi zimanê xwe biaxive pir girîng e. Bikaranîna kurdî di qada giştî de ji bo Kurdan alaveke pêwîst e ku xwe îfade bikin û dîrok û mîrata xwe ya çandî bigihînin nifşên paşerojê. Di vê çarçoveyê de qedexekirin an sînordarkirina ziman ne tenê tê wateya astengkirina navgînên ragihandinê, di heman demê de tehdîdkirina nasname û hebûna civakê ye.
Ziman yek ji rêyên herî bingehîn e ku civak, nirx, kevneşopî û baweriyên xwe yên çandî îfade dike. Bikaranîna kurdî di qada giştî de ji bo naskirin û mayîndebûna çand û nirxên Kurdî xwedî girîngiyeke mezin e. Wek mînak, helbest, stran, gotinên pêşiyan û biwêjên din ên çandî beşek ji mîrata çandî ya dewlemend a gelê Kurd in û naskirina gel ji vê mîrateyê re dihêle ku Kurd nasnameya xwe ya çandî bi serbilindî bijîn.
Bikaranîna kurdî di qada giştî de jî rasterast bi daxwazên Kurdan ên mafên civakî û wekheviyê ve girêdayî ye. Mafên zimanî beşeke bingehîn a mafên mirovan e, û mafê civakekê ku zimanê xwe di nav gel de bi kar bîne, naskirina mafên hevwelatîbûna wê civakê ye. Qedexekirin an jî sînordarkirina zimanê kurdî li qadên giştî tê wateya binpêkirina mafên hevwelatîbûna kurdan a wekhev û ev yek di warê aştiya civakî û aştiyane de pirsgirêkên cidî derdixe holê.
Zilm û qedexeyên zimanî dikare bandorên neyînî li ser tenduristiya derûnî û civakî ya kes û civakan bike. Nekarîna bi zimanê xwe biaxive an jî bi raya giştî re îfade bike, dikare bibe sedema xerabûna hesta aîdiyetê, windabûna xwebaweriyê û dûrxistina civakî di kes û civatan de. Bikaranîna kurdî di qada giştî de baweriya kurdan bi xwe zêde dike û lihevhatina wan a civakî xurt dike.
Perwerde ji bo parastin û pêşxistina ziman xwedî girîngiyek xeterdare. Bikaranîna Kurdî di qada giştî de jî divê di pergala perwerdehiyê de cih bigire. Perwerdeya bi zimanê zikmakî dihêle ku mirov baştir hîn bibin û ji bo xurtkirina nasnameya xwe ya çandî dibe alîkar. Di perwerdehiyê û qada giştî de hebûna zêdetir cih ji bo kurdî, dihêle ku zarokên kurd hînî çand û zimanê xwe bibin.
Pêşîlêgirtina bikaranîna kurdî di mekanên giştî de dibe sedema bêhêvîbûn û hêrsa civaka kurd. Ev rewş îradeya Kurdan a ji bo parastina nasnameya xwe û mîrasa xwe ya çandî hîn xurtir dike. Rêjeya fêrbûn û bikaranîna kurdî di nav ciwanên kurd de zêde dibe, beşdarbûna çalakiyên çandî yên kurdî jî zêde dibe. Ev rewş vejîn û xurtkirina nasnameya kurd misoger dike.
Polîtîkayên ziman ên li Tirkiyeyê bandoreke xerab li aştiya civakî û taraza civakî dike. Ziman dewlemendî û cihêrengiya çandî ya civakê nîşan dide. Qedexekirina Kurdî li qadên giştî hestên dûrketina civakî li Kurdan zêde dike û bandoreke neyînî li têkiliyên wan ên bi dewletê re dike. Li şûna polîtîkayên bi vî rengî, pêkanîna polîtîkayên pirzimanî û pirçandî dê bibe sedema aştiya civakî û taraza civakî.
(AÖ/AY)
