Darwin Sansürü: Kargo Kültünün Kültü ya da “Çakma Bilim”

Charles Darwin’in doğumunun 200, Türlerin Kökeni’nin yayımının ise 150. Yılında, bilimle iştigal eden bir kurumun (TÜBİTAK), aylık yayınladığı popüler bilim dergisi (Bilim ve Teknik) Darwin’le ilgili kapak konusunu sansürlüyor.

Nasıl olabiliyor da böyle bir şey oluyor?  

Güney Pasifik’te daha önceleri Batı dünyasından kimsenin uğramadığı, unutulmuş birtakım adalar, II. Dünya Savaşı sırasında aniden stratejik bir önem kazanır: Önce Japon sonra ABD uçakları, adaları yakıt ikmali için kullanırlar, inip kalkan uçaklar sayesinde adalılar hiç bilmedikleri muazzam yeniliklerle tanışırlar; konserveler, giysiler, bambaşka bir dünyadan gelen yepyeni ve yararlı nesneler... Sonra savaş biter ve kimse gelmez olur.  

 

Paraşütle atılan ya da uçaklarla gelen kargoya tekrar kavuşmak için, adalılar çareyi askerlerin pratiklerini tekrarlamakta bulurlar: Üzerine birtakım işaretler boyadıkları pisti ateşle aydınlatırlar, ahşap bir kulübede (kontrol kulesi) başında kulaklığa benzeyen tahta parçalarıyla biri (uçuş görevlisi) bekler... Bambudan uçaklar ve yerdeki gizemli çizgilerle gerçek uçaklar arasında sihirli bir bağlantı vardır adalıların anlayışına göre. Uçakların tekrar gelmesi için, her şey yapılmış, her önlem titizlikle alınmıştır. Gelen giden olmaz, o ayrı.

 

Çok farklı bir uygarlıkla, esas olarak modern teknolojiyle karşılaşmanın yarattığı şok sonucu ortaya çıkan benzer kültlere en tipik örnek diye anlatılan bu hikâye, “kargo kültü” teriminin de kaynağıdır: Bir süreci ya da sistemi anlamaksızın, en dışsal, en yüzeysel görünümlerini tekrar ve taklit ederek yeniden üretmeye çalışmak.

“Kargo kültü bilimi”

Nobelli fizikçi, renkli şahsiyet Richard Feynman, 1970’lerde Caltech’te yaptığı, sonradan kült haline gelen ünlü konuşmasında Millikan’ın elektron yükünü hesaplarken ulaştığı hatalı sonuca değinir:

 

Millikan’dan sonra aynı deneyi yapanların ulaştığı rakamlar, yavaş yavaş yükselmiş ve doğru rakama çok sonraları ulaşabilmiş.

 

Çünkü Millikan’ın rakamından çok yüksek bir rakama ulaşan her bilimci, koskoca Millikan’la ters düşmemek için rakamlarını ‘düzeltmiş’, Feynman’a göre bilim adına utanç verici bir tarih yazılmıştır... “İyi bilim” değildir bu.

 

Peki, bilim denen şeyi niçin bu kadar önemseriz? Niçin bir şeye “bilimsel değil” diye itiraz ederiz? Bilim dininin sadık bekçileri olduğumuz için mi?

 

Feynman’ın çok basit açıklamasını takip edersek: Aklımıza gelen saçma fikirleri düzgünlerinden ayırmanın bir yolunu buldu bir ara insanlar. Fikirleri belirli kurallara göre deneyip, işlemeyenleri elemek. Sonradan bu yol yordamlar bütünü, örgütlenerek bilim halini aldı. İşliyor mu? İşliyor. Yanılıyor mu? Sık sık.

 

Ama bu sayede kendini düzeltiyor. Bilimin işlediği, üstelik baş döndürücü bir hızla işlediği, hem gözlerimizin önündeki dünyanın hem de kafalarımızın içindekinin hızlı değişiminden belli.

 

Feynman, herhangi bir dışsal etmenin –inanç, politika, duygular vb– bilimsel yönteme bulaştırılmaması için uyarır öğrencileri.

 

Tabii, bilimin yöntemlerinin kötü uygulanışının sözde-bilimlere (yeni deyişle çakma bilimlere) kılıf hazırlayacağını söyler.
Bilim kisvesine bürünmeye çalışan birtakım metafizik inanışları da “kargo kültü bilimi” olarak tanımlar.  

Güney Pasifik’teki adalarda yaşayanların epey kalabalık olduğunu düşünün. Üstelik adalılar, inip kalkmış olan ve gelmesi muhtemel kargo uçaklarına karşı düşmanlık besliyor olsunlar ve onlarla savaşmak için bambudan uçaklar, sarmaşıktan silahlar yapmış olsunlar... İşte yaratılışçılık denen şey tastamam budur.

 

Savaş ümitsiz görünüyor, değil mi? Bilimsel çerçevede evet; patetik ve gülünç.

 

Ama tam da değil: Gerçek yerlilerin tersine, bu hayali adalıların savaşı, zihinlerde cereyan ediyor ve kafa dengi adalılar oldukça onlar savaşa devam edecekler.

 

Darwin’in kuramı, Kopernik devriminden beri başka hiçbir alanda olmadığı kadar sert bir saldırıydı genel ahlâka ve dini inanışlara.

 

Darwin saldırdığı için değil, kuramın kendisi bir tehdit oluverdi ansızın. Evrim fikrine tiksintiyle bakan, şempanze ve bonobo kuzenlerimize değil, Âdem’le Havva’ya inanmakta ısrar edenler hep oldu; olacaktır da.

 

İnsanların neye, ne kadar inanacağına bilim karar veremez. Ama evrim kuramına karşı ahlâki refleks, reaksiyonerlikten (şimdilerde rağbet görmeyen ismiyle gericilikten) çıkıp kendini bir bilimsel kurammış gibi sunmaya kalkınca “kargo kültü bilimselliği”nden söz edilebilir artık: Bilimsel yöntemin hiçbir adımını uygulamayan, sadece belagat ve sağduyuya dayanmaya çalışan bir sözde-bilimle karşı karşıyayızdır.

 

Bilim söz konusu olduğunda sağduyunun ne kadar yanıltıcı olduğunu –çünkü sağduyu dediğimiz şeyin küçük sürüler halinde yaşamaya kendini uyarlamış primat beyinlerimizin özelleşmiş bir melekesinden ibaret olduğunu– bilimsel pratiğe yakın olan hemen herkes bilir.

 

İnsanın bilim denen şeyin işleyişinden tamamen bihaber olması gerekir ki Yaratılışçılığın tezlerinin “akla yakın olduğunu”, “akıllı tasarım”ın bir kuram olduğunu söyleyebilsin. Şimdilerde evrimi bambudan bombalara karşı savunmak zorunda kalanların bile “evrim sadece bir kuram değil, bir olgudur” demek zorunda kalması, ayrıca hazin bir durum.

 

Bilimsel bir kuram, durup dururken ortaya çıkmaz. Ve bilim dilinde kuram, gündelik dilde varsayım, tahmin gibi anlamlara gelebilen “kuram”la aynı şey değildir.  

Yaratılışçılık, kutsal kitapları harfi harfine okumak isteyen, dünyanın gerçekten 4004 yıl önce yaratıldığına inanan ABD püritenlerinin bir icadı. Bu icadın ABD dışında en çok kabul gördüğü ülke ise, 30 yıla yakın bir zamandır kargo kültünün saldırısı altında bulunan Türkiye.

 

Müslümanların kutsal kitabını yorumlayan bin yıllık gelenek dururken, başka bir kutsal kitabın –yorum yasaklanarak– ilk anlamıyla okunuşundan türemiş bir sözde-bilimi buralarda lanse etmenin yakışıklı adı, son zamanlarda muhafazakârlık oldu. Tavşanın suyunun suyu olan bu icada “kargo kültünün kültü” adı verilebilir pekâlâ.

 

Tanrı’nın varlığını destekliyor diye Büyük Patlama (Big Bang) kuramını şevkle desteklemek, ama Tanrı’ya karşı çıkıyor diye evrim kuramına hiddet duymak için, bilim denen şeyden tamamen bihaber olmak şarttır.

 

Derler ki Laplace, kitabında niye Tanrı’ya hiç yer vermediğini soran Napolyon’u “öyle bir varsayıma gerek duymadım” diye yanıtlamış.

 

Bu sözler, nasıl ve nereden aktarıldığına, hangi bağlamda kullanıldığına bağlı olarak, bir ateistin kibrine ya da XIX. yüzyıl pozitivizminin aşırı kendine güvenine dair bir işaret diye yorumlanabilir tabii.

 

Muhtemel bir yorum daha var: Stephen Hawking’in bir konuşmasında vurguladığı gibi, belki de Laplace Tanrı’nın olmadığını iddia etmiyordu, Tanrı’nın fizik yasalarına karışmayacağını söylüyordu...

 

Daha da basit bir yorum var, bazen bir piponun sadece bir pipo olması gibi, Laplace gerçekten de böyle bir varsayıma ihtiyaç duymamış olabilir.

 

Bilimciler bu tür varsayımlara gerek duymaz, çünkü tanrılarla, cinlerle, perilerle ilgilenmezler. Bilim kanıtlanabilen şeyler üzerinde yanlışlanabilen önermeler ileri sürer.

 

Ama Türkiye’deyiz, yani Güney Pasifik’in az bir şey kuzeyinde. Bu civarlarda önermelerin kendisi değil, kimin işine yarayacağı düşünülür. (“Vahdeddin hain miydi?” sorusuna ünlü düşünür Süleyman Demirel’in verdiği cevapta olduğu gibi: “Hain olmadığını söylemek, Türkiye’ye yararlı olur mu, ona bakmak lazım.”)

 

Türkiye’de Harun Yahya’nın bir teorisyen, Yusuf Halaçoğlu’nun tarihçi olarak görülebilmesinin önkoşulu, herhangi bir alanda hakikatin, doğruluğun değil, söz konusu hakikatin ya da yalanın pratik yararının/zararının dikkate alınmasına yönelik bu derin anlayıştır. O anlayış ki, içinde bütün kargolara, kültlere yer vardır…

Darwin’e saygı

Yaratılışçıların korkunç bir figür olarak göstermeye çalıştıkları Charles Darwin’in büyüklüğü nerden geliyordu?
Evrim fikrini bulmasından mı? Pek değil. Canlıların evrimi fikri birkaç kuşaktır vardı zaten, Darwin'in dedesi de –bu terimlerle olmasa bile– canlıların evrildiğini savunmuştu.

 

Hoş, evrim (evolution) kelimesini Darwin bulmamış, kullanılmasını da pek hoş karşılamamıştır.

 

Darwin’in farkı, şu anda bize çok basit görünen bir fikri, doğal ayıklanma mekanizmasını ortaya çıkarmış olması ve döneminin inançlarıyla eğilimlerine –her şeyden önce kendi inançlarına– aykırı düşmüş olmasına rağmen, yönteminden sapmaması.

 

Gerektiğinde eserini onyıllarca bekletmek pahasına...

 

İlerlemenin altın çağında, ilerleme fikrine yüz vermemiş, bütün bir biyoloji bilimini silkeleyip yeni temellere oturtmuştu.

 

Gördüklerine, denediklerine değil, içinde yetiştiği dini kurallara bağlı kalsaydı, kitabını basılmadan çöpe atacaktı.
Millikan’ın deneyini tekrar eden ürkek araştırmacılar gibi yapsaydı, zamanının akıntısına kendini kaptırıp Spencer gibi bir “ilerleme güzellemesi” yapabilecekti.

 

Bu kadar yöntemli, dikkatli ve titiz bir bilim insanının bize bıraktığı miras, kargo kültü bilimselliğiyle, hatta kargo kültünün kültü ile çürütülmeye çalışılıyor, işin ironik kısmı bu.

 

2009’dayız. Charles Darwin 200, Türlerin Kökeni 150 yaşında. Türkiye de bu yıldönümlerini tamamen kendine özgü bir şekilde, ABD folklorüyle kutluyor.  (MA/EZÖ)