Bu yazıda, Dünya’da çatışma geçmişine sahip farklı ülkelerdeki geçiş dönemi adaleti mekanizmalarını çocuk odaklı hale getirmeye dair çabaları, örnekleri paylaşacağız. Bizim okurken, öğrenirken ilham aldığımız çabalardan başkalarının da ilham alabileceğine ve ortak tartışmalar yürütebileceğimiz zeminler bulabileceğimize dair ümidimizi diri tutmaya çalışıyoruz.
Yetişkinler olarak, çocuklara kendilerini ifade edebilecekleri alanları açmak görevimiz olduğu kadar, çocuklarla bu konuları konuşmadan evvel, bu ülkede, kendimizin öznesi olduğu, tanıklık ettiği veya mağduru olduğu çatışmaları, adaletsizlikleri, eşitsizlikleri de konuşulabilir kılmak, nelerle yüzleşmemiz gerektiğini her fırsatta ifade etmek de sorumluluklarımız arasında yer alıyor. Bu bağlamda, henüz geçtiğimiz günlerde yayınlanması ve okurken yüreğimizi doldurması nedeniyle sevgili Ezra E. Elbistan’ın yazdığı “Çatışmasızlıkta çocuk haklarıyla barış” başlıklı yazıya dikkat çekmek istiyoruz.
Bu yazıda, çocukların farklı ülkelerdeki dahil olduğu barış tartışmalarının sonucunda nasıl değişimlerin yaşandığına veya bu süreçlerin politik arka planlarına dair detaylı bir inceleme sunamayacağız. Çünkü Türkiye’de henüz çatışmalardan etkilenen veya barış süreçlerine dair söz söylemek isteyebilecek çocukların olabileceğine dair hakim bir bakış açısı bulunmuyor. Dolayısıyla bu yazıda yalnızca çocukların bu süreçlere dahil olmak için gerçekleştirdiği eylemliliklerine ve yetişkinlerin çocukları bu süreçlere dahil etme çabalarını paylaşacağız.
Çocukların hakikat komisyonlarına katılım örnekleri…
Dünya’da çocukların geçiş dönemi adaleti mekanizmalarına dahiliyetine ilişkin tartışmalardaki yaklaşımlar, tıpkı Türkiye’de biz yetişkinlerin korumaya dayalı hissettiğimiz kaygılarımızla benzerlikler taşıyor. Çocukların, mahkeme salonundaki işlemlere katılımı, çocuk hakları savunucuları ve hukukçular arasında en fazla ilgi gören tartışma alanlarından birisini oluşturuyor. 1996 yılında Güney Afrika’da çocukların hakikat komisyonları çatısı altında düzenlenen duruşmalara katılmasının, çocukları travmatize edebileceğine ve riskli olduğuna dair bir karar alındı. Ancak bu karar, o dönemin bilgisini ve yaklaşımını temsil ediyor. Bundan beş yıl sonra, Sierra Leone’de çocuğun yüksek yararı argümanıyla çocukların bu süreçlere katılımlarının elzem olduğuna karar verildi. Uluslararası mahkemelerde çocuk tanıklara yönelik koruma politikaları ve prosedürleri ilk olarak Sierra Leone Özel Mahkemesi ve ülkenin çocuk koruma kurumları işbirliğinde oluşturuldu. Ancak buradaki en dikkat çekici şeylerden birisi, bu prosedürler oluşturulmadan önce, çocukların katılımlarına ilişkin ilkeler belirlenirken, uzmanlar eşliğinde çocukların da katılımlarının sağlanmış olmasıdır. Prosedürlerin ortaya çıkmasının ardından ise, bu prosedürlerin aylık olarak gözden geçirilmesine ilişkin bir izleme komitesi kuruldu.
Çocuklardan görüş almak için, yaş, cinsiyet, etnik köken, çatışmalar sırasındaki deneyimi gibi çeşitlilikler arandı.
Çocukların katılımı için belirlenen ilkelerin bazıları;
- Özel mahkeme’nin, 15 yaş ve üzerindeki kişilerle ilgili yargı yetkisi olmasına rağmen, başsavcı 18 yaşından küçük çocuklarla ilgili kovuşturma yürütülmemesini, mahkemenin politikası haline getirdi.
- Kız çocuklarının yaşadığı deneyimlerle ilgili olarak, toplumsal cinsiyete dayalı ayrıştırılmış verilerin toplanması, ifade vermek isteyen kız çocuklarının deneyimlerinin daha doğru anlaşılabilmesi için cinsel şiddet konusunda uzman personellerin bulunması, temel kriterlerden birini oluşturdu.
- Çocukların katılımlarının gönüllü olmasına, hiçbir şekilde mahkeme celbi gibi ifadeyi zorunlu kılan yollara başvurulmamasına karar verildi.
- Çocuklarla ilgili bilgilerin güvenliğine dair ayrıca prosedürler oluşturuldu.
Bu temel ilkeler arasında, çatışmalara dahil olan çocukların yargılama dışında bırakılması, oldukça önemli bir ilkeyi ifade ediyor. Çocuklar, siyasal kimliğinden azade tutulmuyor, tam aksine bütün bu çatışmaların başlamasındaki ana aktörlerin çocuklar olmadığını, çocukların bundan sorumlu tutulmaması gerektiğini ifade ediyor. Elbette, çatışmalara dahil olan çocuklar için destekleyici programları yaratarak. Bu tartışma aynı zamanda, Türkiye’de Terörle Mücadele Kanunu kapsamında yargılanan ve cezalandırılan yüzlerce, binlerce çocuğu da akla getiriyor. Zira ulus-üstü hukuk sistemi, çocukların terör suçundan yargılanmaması gerektiğini açıkça ifade ediyor. Bu hukuki çerçeveden doğru bakınca terör suçundan yargılanan ve cezalandırılan çocuklara, geriye dönük tazminatların verilmesi gerektiğini de ifade etmek mümkün.
Sierra Leone’de 13 ilçede 300’den fazla çocuktan ifade toplandı. Oğlan çocuklarının sayısı, kız çocuklarının sayısına nispeten daha fazlaydı. Bunun nedeni, kız çocuklarının yaşadıkları cinsel şiddetten doğru konuşmaya isteksiz olmalarıyla ilişkilendiriliyor. Çocukların ifadelerinin alınması, aynı zamanda psikososyal ve gerektiğinde bir hukuki destek mekanizmasının da oluşturulmasını gerektirdi. İfadelerin toplanmasının ardından çocuk duruşmalarının gerçekleştirilmesiyle ilgili bir sürece girilirken duruşmalara davet edilecek çocuklarla ilgili kriterler, çocuğun kendi deneyimini ifade etme kapasitesi ve maruz kaldığı çeşitli deneyim ve ihlaller, çocuğun çatışmadaki rolü, siyasi ve silahlı gruplarla bağlantıları, cinsiyeti ve coğrafi konumu gibi çeşitlilikler oluşturdu. Duruşmalar kamuya kapalı bir şekilde sürdürüldü.
Duruşmalar arasında sanat ve dramanın yanı sıra, bir şarkının performansı da yer aldı. Duruşmalardan alıntılar, Sierra Leone Yayın Topluluğu tarafından Çocukların Sesi Radyosu ve ulusal televizyonda yayınlandı. Bir diğer deyişle, çocukların ifade verdikleri ortamlar, çocukların ihtiyaçlarına göre düzenlendi ve klasik bir mahkeme düzenini yansıtmıyordu.
Özel mahkeme, okullardaki çocuklarla bilgilendirme buluşmaları düzenledikten sonra çocuklara sanatsal üretim çağrısında bulundu ve çocukların üretimleri Ulusal Müze’de sergilendi.
Güney Afrika Hakikat Komisyonu kapsamında düzenlenen duruşmalarda ise, çocuklara özel duruşmalar düzenlendiği ifade edilse de, bunlara ilişkin ayrıntılara dair daha kapsamlı bir araştırma yapmak gerekiyor. Ancak çocuklarla sanatın çeşitli disiplinleri araç olarak kullanılarak(müzik, drama vb.) çalışmalar yapıldığı, bu çalışmaların komisyona sunulduğu anlaşılıyor. Bu çabalar, çocukların mağduriyetlerine veya tanıklıklarına dair hakikatlerin açığa çıkarılması için farklı yöntemlerin de kullanılabildiğine ilişkin örnekler sunmaktadır. Yani çocuğun gerçekleştirdiği bir sanat üretimi, bir mahkeme deliline dönüşebilme ihtimalini barındırır.
Liberya Hakikat Komisyonu 2005 yılında kuruldu. 1979-2003 yılları arasında Liberya’daki iç çatışmaların nedenleri ve sonuçlarına odaklanmak için. Sierra Leone’de olduğu gibi Liberya’da da çocukların görüşlerini toplayacak kişiler, görüşme tekniklerinden çocuk haklarına, çocuk korumaya, kültürel değerlere kadar kapsamlı eğitimlerden geçtiler. Ancak görüşme yapan kişilerin sayıları hiç de az değildir. Liberya’da 196 kişiye bu konuda eğitim verildiği aktarılıyor. Ancak bu sayının zaman içinde çok azaldığı da ifade ediliyor.
Liberya’da 15 ilçe merkezinin tamamında çocuklarla birçok çalıştay düzenlendi. Bu çalıştaylar çocuklarla hazırlık ve farkındalık yaratma çalıştaylarına değin birbirinden farklı aşamaları içerdi. Ayrıca çocuklarla çalışan uzmanlar tarafından çocukların ifadeleri toplandı.
ÇATIŞMASIZLIK SÜREÇLERİNDE ÇOCUK HAKLARI
Çocukların barış süreçlerine katılımlarına dair dünya örnekleri
Türkiye’de çocuklarla barışı konuşma eğilimlerimiz, çocuklara barışın ne ifade ettiğini sormaya çalışan tek seferlik etkinliklerden oluşabiliyor. Ancak çatışma geçmişinden, geçiş dönemi adaleti mekanizmalarına, pozitif barışın neleri ifade ettiğine dek bu tartışma alanları aslında çocuklarla uzun erimli bir tartışma ve bilgilendirmeye dayalı program oluşturmayı gerekiyor. Aksi takdirde birinin size “barış senin için ne ifade ediyor?” diye sorduğunu hayal edin. Bu konularda kaynakları okumuş yetişkinlerin dahi yanıtlaması zor bir soruyken, bu konularda derinlikli tartışmalar yapma fırsatı bulamayan çocukların verdiği yanıtlar, bir anlamı olsa da, kendi hakikatinin tamamını yansıtamayabilir.
Hakikat komisyonu raporlarının çocuk dostu versiyonu
Çocukların, gelişim düzeylerini dikkate alarak üretilen kaynaklara erişimi, çocukların anlatması için bir yetişkine ihtiyaç duymadan öğrenebildiği, özgürleştirici bir çerçeveyi temsil ediyor.
Yapılan dört araştırmaya göre çocuklar, kendi ülkelerinde kurulan geçiş dönemi adaleti mekanizmalarından ve bu mekanizmaların kendileri için sahip olduğu potansiyelden büyük ölçüde habersizlerdi.
Bir örnek olarak, çocukların liderliğindeki Children Forum Network, Sierra Leone Hakikat ve Uzlaşma Komisyonu’na yaptığı bir sunumda, çocukların kendi tarihlerini okuyup anlayabilmeleri için komisyon raporunun çocuklara uygun bir versiyonunun hazırlanmasını istedi. Komisyon raporunun, çocukların anlayabileceği, çocuk dostu bir versiyonun hazırlanmasını içeren ilk komisyon olma özelliğini taşıyor. Daha da önemlisi rapor, uzman çocuk hakları örgütleri ve çocukların işbirliğinde hazırlandı. Komisyon raporunun çocuk dostu versiyonu, ilkokul, ortaokul ve lise olmak üzere farklı kademelere yönelik, farklı versiyonlarda dağıtıldı. Ortaokul versiyonunda karikatürler sıklıkla kullanıldı ve aynı zamanda bir videosu üretildi.
Bu örnek, yetişkinlere ait olduğu düşünülen barış masası söz konusu olduğunda çocuklara irrasyonel bir bakış açısıyla yaklaşan yetişkinleri, kendi algılarıyla yüzleşmeye davet edebilecek bir niteliğe sahiptir.
Çocuklarla her şeyi konuşabilmek mümkündür. Buna, konuşulması en zor şeylerden biri sayılabilecek Anayasa değişikliği gündemine dair Gündem Çocuk Derneği ve Bilgi Üniversitesi Çocuk Çalışmaları Birimi’nin 2012 yılında, 10-15 yaş aralığındaki çocukların önerilerini duyurmaya çalışan atölyeler örnek gösterilebilir.
Liberya’daki hakikat komisyonu’nun nihai raporuna, 117 sayfalık özel bir çocuk raporu eklendi.
Doğu Timor Hakikat Komisyonu’nun nihai raporunun çocuk dostu versiyonları, hem çizgi roman hem de video formatlarında hazırlandı.
Türkiye’deki siyasal şiddeti, çocukların anlayabileceği bir dilde ele alan kaynaklar bulunmuyor. Ancak çocuklarla barışı konuşmak için çocuklara alan açan kıymetli çalışmalar bulunuyor. 2013 yılında Gündem Çocuk Derneği’nin Van’da çocuklarla yaptığı atölyelere dayanan “Geçiş Dönemi Adaleti Çalışmalarında Çocuk” isimli çalışması, yine Gündem Çocuk Derneği’nin 2015 yılında Cizre’de çocuklarla yaptığı çalışmalar sırasında çocukların içeriğini oluşturduğu “Aşîtî / Çözüm Radyosu” isimli programlar, “Cizre’de Genç Olmak” isimli röportajlar, Rengarenk Umutlar Derneği’nin Diyarbakır’da çocuklarla yaptığı barış atölyelerini içeren “Çocukların Barış Algısı Atölye Çalışma Raporu” ve çocuklarla barışı konuşmak isteyen yetişkinler için ürettikleri bir araç olan barış modülü, kıymetli örneklerden bazılarıdır. Mevcut durumda ise DEM Parti’nin Çocuk Hakları Komisyonu’nun çocuklar ve barışı eksenine alan çalışmaları bulunuyor ve bu TBMM’de yer alan partiler içinde tek örnek olmaya devam ediyor.
ÇATIŞMASIZLIK SÜREÇLERİNDE ÇOCUK HAKLARI
Bir sorumluluk: Barış
Dünya’da elbette çocukların barış süreçlerine katılımları birçok yerde de sağlanamamıştır. Bu açıdan örneklerin sınırlı olduğunu ifade etmek mümkündür. Ancak yetişkinlerin alan açmakla ilgili çabalarının yanı sıra, çocuklar da bu süreçlere dahil olmak için taleplerde bulundular. Guatemala’da, Nepal’de, Saraybosna’da çocuklar momerandumlar yayınlamış, barış süreçlerine ilişkin taleplerini paylaştılar.
Momerandumlardan birine örnek vermek gerekirse, Guatemala’daki çocuklar, çocukların görüşlerinin dikkate alınmaması, çocukların yetersiz olarak değerlendirilmesi, okul müfredatlarında savaşın gerçek tarihinin yer almasının önemi, silahlı iç çatışmanın nedenlerini öğrenmek, kültürel farklara saygının teşviki, güvensizlik kaygıları ve silahlı çetelerin artan şiddeti gibi konuları sorun alanları olarak belirlediler.
Kolombiya’da Graça Maçhel’in 1996’daki ziyaretinin ardından, UNICEF tarafından desteklenen çocuklar ve yirmiden fazla yerel ve ulusal örgüt, çatışmaya son verilmesi çağrısında bulunan bir konferans düzenledi. Bu, The Children’s Peace Movement’in kurulmasına yol açtı. Hareket, bir başarı olarak görülüp çatışmanın sona erdirilmesi çağrısında bulunan ulusal bir referanduma yol açarken çocuk liderleri riske attı. Bazı çocuklar, kendilerine yönelik tehditler nedeniyle ülke dışına yerleştirildi.
Sözün özü, bu örnekler çoğaltılabilir ve daha detaylı çalışmalar yapılabilir. Türkiye’de geçiş dönemi adaleti mekanizmalarına dair oldukça nitelikli pek çok çalışma bulunuyor. Bunlar Türkiye’deki süreçleri, Dünya’daki örnekleri ayrı ayrı veya karşılaştırmalı olarak ele alıyor. Ancak ne yazık ki Dünya’da çocukların geçiş dönemi adaleti mekanizmalarına katılımına ilişkin örneklere ilişkin herhangi bir kaynağın Türkçe, Kürtçe veya Türkiye’deki başka dillerdeki karşılığıyla karşılaşmadık. Bu nedenle insan hakları örgütlerinin de bu eleştiriyi duymasına, çocukları bu tartışmaların ana eksenlerinden biri haline getirmesine ihtiyacımız var.
Dünya’daki örnekler, çocukların barış süreçlerine katılımını talep ederken, buna herhangi bir nedenle karşı çıkabilecek bakış açısına karşı tartışma alanlarımızı çoğaltabileceğimiz oldukça elverişli bir zemin sunuyor ve bunların mümkünlüğünü ispat ediyor.
Kaynaklar
1 “Çatışmasızlıkta çocuk haklarıyla barış”, Ezra Elbistan. 12.11.2025, Bianet: - Erişim Tarihi: 15.11.2025.
2 “Anayasa, Anayasam: Çocukların Yeni Anayasa’ya Dair Görüşleri”, Gündem Çocuk Derneği Yayınları: 3, Gündem Çocuk Derneği. 2012, Ankara - Erişim Tarihi: 17.11.2025.
3 “Geçiş Dönemi Adaleti Çalışmalarında Çocuk: Van’dan Çocukların Sesleri”, 2011, Gündem Çocuk Derneği: - Erişim Tarihi: 17.11.2025
4 “Aşîtî / Çözüm Radyosu – Cizre”, 23.05.2015, Gündem Çocuk Derneği: - Erişim Tarihi: 17.11.2015.
5 “Cizre’de Genç Olmak”, 25.05.2015, Gündem Çocuk Derneği: - Erişim Tarihi: 17.11.2015.
6 “Çocukların Barış Algısı Atölye Çalışma Raporu”, 2020, Rengarenk Umutlar Derneği: - Erişim Tarihi: 17.11.2025.
7 “Children's Memorandum on Children's Participation in Peacebuilding, Guatemala, 2008, Save The Children: - Erişim Tarihi: 17.11.2025.
8 “Children's Memorandum on Children's Participation in Peacebuilding”, Nepal, 2007, Save The Children: - Erişim Tarihi: 17.11.2025.
9 “Children's Memorandum on Children's Participation in Peacebuilding”, Saraybosna, 2008, Save The Children: - Erişim Tarihi: 17.11.2025.
10 https://worldschildrensprize.org/childrens-peace
(HK/AY/NÖ)
