Biz Artık Dev Bir Ötekiyiz

Gezi Parkı deneyimleri, şehrin hafızası, direnişçiler, katılım/ Kent Hakkı İçin... Bu bir dosya başlığı; Toplumsal Tarih dergisinin Ekim 2013 sayısından. Güven Gürkan Öztan, Deniz Koç, Ömer Turan, Afşin Altaylı, Meltam Toksöz, Irvin Cemil Schick dosyanın hem editörleri, hem de yazarları. Güven Gürkan Öztan ''Kent Hakkı İçin'' yazısında dosyanın amacını ''kent/mekan-hafıza-toplumsallık arasındaki çok katmanlı etkileşimin analiz yöntemlerine dair ufuk açıcı çalışmaları bir araya getirecek yeni bir başlangıç yapmak'' şeklinde açıklıyor. Dosyada, Schick'in ''Şehrin Yokedilmekte olan yazılı hafızası Kitabeler'', Afşin Altaylı'nın ''Katılımcı Kentsel Politika ve kent planlama pratiği bağlamında kent müzeleri ve kent sergileri'', Ömer Turan'ın ''Gezi Parkı direnişi ve armağan dünyası'', Melten Toksöz'ün ''Türkiye'nin protestosu/Biz artık dev bir ötekiyiz''  yazıları yer alıyor. Toksöz'ün yazısını aynen yayımlıyoruz.

Mayıs sonundan beri İstanbul'da olup biteni ne şekilde adlandırırsak adlandıralım, bunun modern Türkiye tarihinde önemli bir dönüm noktası olduğu şüphe götürmez. Benim gibi tarihçiler böyle bir olayı çözümlemek için genellikle olayın üzerinden epey bir zaman, tercihen da en az bir asır geçmesini bekler. Ya da tıpkı günü­müzdeki itibarlı tarihçilerin yaptığı gibi, bugünü sadece geçmiş üzerin­den açıklar.

Geçtiğimiz aylar içinde Türkiye'nin önde gelen tarihçileri, toplum bilimcileri, siyaset bilimcile­ri ve gazetecileri görüşlerini yabancı basına sundular. Çoğunluğu da Gezi protestolarını 1990'ların neoliberal dünyasında doğup büyümüş ve ga­yet apolitik bir kuşağın eseri olarak yorumladı.

1990'ların Türkiye için neoliberalizmin yanı sıra içerdiği bir başka olgu da, 1950'lerden beri askeri darbesiz geçen ilk on yıl olmasıydı. Dolayısıyla global neoliberalizmin içine doğan bu kuşağın, askeri darbe de yaşamamış olması hiç görülmemiş derecede apolitik olduğu görüşünü perçinledi.

Böyle bir yorum da mili­ter ruhlu ve otoriter milliyetçi bir zih­niyetin, yerini ara ara parlamenter rejime bıraksa da, askeri darbelerle pekiştirildiği yönündeki yalın çizgisel görüşü modern Türkiye tarihinin tek açıklaması olarak dayatıyor. Kendi­ni bu çizginin dışında kabul eden ve çoğu da sol görüş taşıyanlar, müca­delelerini askeri rejimlerin dayattığı ve beslediği milliyetçi paradigmalar içinde verdiklerini düşünür.

Kısaca­sı bu askeri rejim ve militer zihniyet tecrübeleri -adeta tarihin sonu gibi- Türkiye'yi anlamak için esas gereken şeydir; sözgelimi bugünün gençliği gibi bu durumu kafi düzeyde takdir edemeyenlerin söyleyebilecekleri bir söz, bulunabilecekleri bir katkı söz konusu olamaz.

İşte bu yüzdendir ki, Türkiye tarihinin belki de en mizahi, yaratıcı ve kapsayıcı halk hareketini yapmayı beceren bilgisayar ve inter­net bağımlısı kuşak, pek çok kişinin takdirini tam bir şaşkınlıkla topladı.

Ne var ki, bu yöndeki analizlerin yetersizliği ortada. Üstelik bugünün Türkiye'sinde —sadece Cumhuriyet döneminde değil, pek çok bağlan­tı ve süreklilik taşıdığı son dönem Osmanlı tarihinden bu kuşağın doğ­duğu 1990'lara uzanan tarihsel sü­reçte— bunların yaşanması hiç şaşır­tıcı değil.

Modernleşme konusunda Osmanlılardan devralınan miras ve dersler, her ne kadar yerleşik klişe­ler aksini söylese de, farklı toplum­sal kökenlerden gelen Osmanlı seç­kinlerinin modern bir devleti başka örnekler üzerinden salt taklit etmek ya da günü kurtarmak için değil ama aynı zamanda tanımlamak ve yarat­mak için verilen mücadelenin öykü­leridir.

Bu tarihsel mücadeleyle, ba­şarıları ve başarısızlıklarıyla, ödettiği ağır toplumsal bedellerle ilgili kuş­kusuz söylenebilecek çok şey vardır; ama İslamiyet, modernizm, kapita­lizm ve demokrasiyi bağdaştırmak üzerine pek çok soru ortaya koydu­ğu da tartışma götürmez. Türkiye Cumhuriyeti’nin işte Osmanlıların bu modern devlet inşa tecrübesi temel­leri üzerinde yükseldiği de.

Atatürk­çülük adıyla yaftalanan otoriter ve militer zihniyetin hüküm sürdüğü on yıllar bu geçmişi Türkiye toplumu­nun zihnine başka biçimde kazımaya kalksa da, günümüzdeki gençlik bu geçmişin ve ister CHP ister AKP çizgi­sinde olsun, kahramanları ululamak için nasıl kullanıldığının farkında. Keza Batılı kapitalist modernleşme modelinin kendi iç çatışmalarının ve iç mücadelelerinin de.

Peki, bütün bunlara verecek bir cevabı var mı bu gençliğin? Hayır, yok. Ama sorgula­mayı ve bununla yüzleşmeyi, buna meydan okumayı biliyor.

Orta yaşlı bir akademisyen, 2000'li yılların başından bu yana son dönem Osmanlı ile Cumhuriyet tarihi dersle­ri veren bir tarihçi olarak bu gençliği yakından gözlemleme fırsatım ol­duğunu düşünüyorum.

Çünkü kendi kişisel tarihim, başkaldıran genç ku­şağın üyelerinin kişisel tarihlerini ve "şahsi olan siyasidir" deyişini nasıl takdir ederek hayata geçirdiklerini anlamama da yardımcı oluyor.

2013 Mayıs'ını Haziran'ına bağlayan o uykusuz geceden kısa süre önce 20. yüzyıl Türkiye fikir dünyası ve ente­lektüel tarihi içinde Marksizm üze­rine çalışıyor ve ders veriyordum. Tartışmalarımızdan biri de benden bir önceki kuşağın önde gelen sol düşünürleri üzerineydi.

60'lı ve 70'li yıllarda aktif olan bu kuşağın üye­lerinden bir bölümünü günümüzde hükümet bir nevi danışman ve akil adam olarak kabul ediyor, araların­dan bazıları da her vesileyle, son as­keri darbe itibarıyla Türkiye solunun iflas ettiğini beyan ediyor.

Aslında çoğu için Marksist hareketler kaba kuvvetle hatta kan dökülerek 80 dar­besinden çok daha önce, 1920'lerde Cumhuriyet'in kuruluş sürecine pa­ralel olarak baskı görmeye başlamış, Sovyetler Birliği'nin çöküşü ve libe­ralizmin rakipsiz kalmasıyla da son darbeyi almışlardı.

Bu iflas mesele­sinin ne derece geçerli olabileceğini sorguladık. Zaten 2001'de doktora almış bir öğretim üyesi olarak, farklı konularda da olsa benzer sorgula­maları, on yılı aşkındır hem kendi gündemimde hem derslerimin gün­deminde tutuyorum.

Öğrencilerimin büyük çoğunluğu -uzun zamandır büyük kentlerin seçkin okulların­dan gelenler değil— Türkiye'nin he­men her bölgesinden gelen şehirli orta sınıf mensubu gençler; bu dersi alanlardan yaşça bana yakın olan bir kişi dışında bu sorgulama konusuna merakla ve hevesle girişti.

Bahsetti­ğim öğrenciyse bu iflas iddiasına iki sebepten dolayı inanmak istiyordu: Öncelikle, 1980 darbesiyle birlik­te yetişmiş kendi kuşağının solun ayakta kalması için verilen müca­deleden desteğini esirgediğini kabul etmektense iflas açıklamasını kabul etmek daha kolay ve doğal geliyor­du ona. İkinci olarak da, kendinden bir önceki kuşağın yetkili ağızların­dan, yani otoritelerden bu iflas öy­küsünü dinlemek bunu kabullenmek için ona yeterli gelmişti.

Hepsi de 20'li yaşlarını süren diğer öğrenciler 2000'li yılların sol hareketleri içinde kendilerince bir yer seçmiş, seçkinci liberalizme meydan okuyarak yeni bir sol jargon benimsemişler ve Ma­yıs sonundan itibaren Gezi'de yer­lerini almışlardı. Protesto ederken de bütün bu geçmişlerinin farkındalardı. Belki farkında olmadıkları tek şey kendi güçleriydi.

Türkiye'nin genç kuşak protestocularının kendi­ne özgün yanı da bu: Otoriteye sırf meydan okumuş olmak için meydan okumak, modern İslamcı söylemlerin de, milliyetçi Kürt söylemlerin de ta­mamından haberdar olmak ve bütün bunları postmodernizmle modernizmin ve tüm kazanç ve kayıplarının arasındaki -Marksizm de dahil— ana bağlayabilmek.

Daha açık ve ayrıntılı ifade etmek gerekirse: İnternet bireylere ken­dilerini ifade edebilmek için farklı imkânlar sunuyor. Bunlardan biri de, otoriteyle yüz yüze gelmeden oto­riteye meydan okuyabilme imkânı.

Öğretim üyesi olarak zamanımın hatırı sayılır bir bölümünü öğrencileri­min e-postalarını yanıtlamak, onlara bilgisayar ortamında ders malzeme­si göndermek vb işlere ayırıyorum. Artık öğrencilerden, sözgelimi o sabahki devamsızlıklarını uyuyakalmalarıyla açıklayan türde e-postalar almak gayet olağan bir durum.

Ne­zaket kurallarını ve dürüstlüğü an­lama biçimleri bu yönde. Bu gibi mesaj atıp da aynı gün içinde yanıt alamayan öğrencilerin mesaj yağmu­runa tutulmak da sorumluluklarının ifadesi. Ve ayrıca bir tür cesaret ör­neği.

Başbakana karşı protestolarda sokaklara dökülen gençlerde olan cesaret, dürüstlük ve sorumluluk da işte tam bu örneklerdekilerle örtüşüyor -tıpkı taleplerinin işitilmesi ve ciddiye alınması konusundaki ısrar­cılıkları gibi.

Polis şiddetine rağmen günler ve geceler süren ısrarcılıkla­rının arkasında yatan da twitter, facebook, instagram vb mecralardan kaynaklanan anında tepki alışverişi ve zamansallık algısı.

"Hemen"le ifadesini bulan bu zaman­sallık algısının ayrılmaz parçası "bu­rada" ile ifadesini bulan mekânsallık. "Burası" şehir mekânı. Yaşını başını almış İstanbullular olmadıkları için, çocukluklarının şehrini kaybetmiş önceki kuşaklar gibi şikâyetkâr da değiller.

Onların bildiği İstanbul, pek yakında üçüncü bir köprüyle aşıla­cak olan Boğaziçi kıyılarını yalıların süslediği şehir değil, onların şehri gündelik hayatlarında yer etmiş olan Taksim'le yani kamusal alan ile öz­deşleşmiş bir İstanbul.

İşte bundan dolayı protestolar sadece birkaç ağaçla sınırlı kalmadı, bu gençlerin deneyimlediği kent yaşamıyla özdeş­leşmiş bir mekânın etrafında gelişti.

Nihayetinde bu gençler, şehir hayatı­nın bütün nimetlerinden yararlana­rak yetişmiş şehirli bir kuşak. Hangi sınıfa mensup olurlarsa olsunlar, anneleri onları sadece okula getirip götürmekle kalmamış, onların daha iyi yetişmesine katkıda bulunacağı düşünülen her türden faaliyete, kur­sa taşımış; ailelerin olanca zamanı ve maddi imkânları bunun için seferber edilmiş.

Neoliberal küreselleşme ça­ğında yetişen bu kuşak çevre sorun­ları, hayvan hakları, insan haklan ve kapitalizm hakkında bir şekilde bilgi edinerek yetişti.

Daha üst tabakalara mensup olanların üniversite diplo­ması sahibi anneleri, onlara hoşgö­rüyü ve başkalarına saygıyı öğret­mişti; kızlar nesnelleştirilmeyi nasıl reddettilerse, erkekler de kadını nesnelleştirmemeyi öğrenmişlerdi. Şehirde eğitim gören bu kuşak daha neredeyse yürümeye başladığında bilgisayarlarla ya da benzeri aygıtlar­la tanışmış, okur-yazarlıkla birlikte sosyal medyaya da terfi etmişlerdi.

Bunları yaşarken bir yandan da eski kuşakların siyasi söylemlerini ge­nellikle de sessiz sedasız dinlerken, siyasetin partilerden ve seçimlerden daha fazlası olduğunun bilincine var­mışlardı. İçlerinden birinin deyişiyle, hayatlarını siyasete adamamışlarsa da siyaseti hayatlarının içine aldılar.

Apolitik değiller, nihayetinde şahsi olanın siyasi olduğunun bilincine varmış bir kuşak. İşte bundan do­layı da kendilerini örgütlü olmayan bir dev olarak tanımlıyorlar. Böy­lesi bir siyaset anlayışı parti örgüt­lenmesi gerektirmiyor, örgütlenme becerileriyse gücünü sosyal medya üzerinden alıyor.

Şiddete de bu yüz­den başvurmuyorlar, şiddetin sağla­yacağı türden bir kudrete ihtiyaçları yok. Sokaklara dökülmeseler de sokaklardaki gençlere destek veren ve şimdi onları kutlayanların nere­deyse tamamı, daha düne kadar bu kuşağın gelmiş geçmiş en feci kuşak olduğunda hemfikirdiler, şimdi şaş­kınlar ama yine de bu yeni tarz si­yasetin kudretini göremiyorlar.

Ge­nellikle 55 yaşın üzerindeki bu grup, bunu algılamak yerine Erdoğan'ın zi­hinsel bozukluğuyla uğraşıyor; kötü olan/giden ne varsa, 1920'lerin ku­rucu kuşağını kutsamalarına şaşırtıcı düzeyde benzer biçimde, onun şah­sında somutlaştırıyor.

Bu yanlış bir nostalji hissinden de ibaret değil, bu kuşağın bildiği yöntem bu. Anla­yamadıkları husussa, yeni kuşağın iktidar ve bilgi arasındaki ilişkinin bilincinde olduğu.

Bu yaz Der Spiegel dergisinin, Türk toplumunun modernlik ile İslam arasında kutuplaşmış ve bölünmüş olduğunu iddia eden özel bir sayısı yayımlandı. Sokaklara dökülenler, bunun eski siyasete ait bir söylem olduğunun da farkındaydılar. Oysa her siyasi görüşten Kürt gençlerinin bir arada çektiği halayda da, İstiklal Caddesine serilen gazetelerin üze­rinde kurulan yeryüzü iftarı sofrala­rında da, Taksim-Tünel arasında gö­rülmemiş bir kalabalığın eşlik ettiği gay onur yürüyüşünde de böylesine ikili bir kutuplaşma söz konusu de­ğildi.

Peki, bütün bunlar sadece Erdoğan'ın Foucault'nun deyimiyle kutuplaştırıcı uygulamalarının bir sonucu muydu? Erdoğan'ın kullandığı "bun­lar" ifadesi, halkı/kamuyu "kendi içinden ya da başkalarından gelen bir kutuplaştırma süreciyle" nesneleştirmekten başka nedir? (Paul Rabinovv, The Foucault Reader, 1984: 9) Foucault "aslında büyük farklılıklar gös­termeyen bir kitlenin (sözgelimi 17. yüzyıl Paris'inin sokak serserileri)" (Rabinovv, 1984: 8) nesneleştirilmesini böyle çözümlemiştir. Foucault Deliliğin Tarihi kitabında bu türden kutuplaştırıcı bir kudreti, hiç kuşku­suz sofistike bir bilgi ilişkisiyle, yani toplum bilimleri manzumesiyle bir arada ele alır.

Ne var ki çağ 21. yüzyıl­dır, mekân İstanbul'dur ve bu genç­ler Batının modernleşme sürecinde ortaya çıkmış bir şehrin, başkentin güruhu değildir.

Onları Türkiye toplumunun artakalanından ayıran noktaysa, bu kutuplaştırma taktiğinin bilincinde olmaları ve böyle bir süre­cin nesnesi olmayı reddetmeleridir. Milliyetçiliğin değilse de kapitaliz­min farklı bir mecrasında yetişmiş olan bu protestocular, artık iktidar ve bilgi arasındaki ilişkinin ve kendi­lerinin de her ikisine sahip olduğu­nun bilincindeler.

Üçüncü Dünya'nın başka diyarlarında 20. yüzyılda veri­len anti-emperyalist mücadele mo­dernleşmeye direnişi de bünyesinde barındırmıştı, ama Türkiye'de durum böyle değildi.

Türk usulü modernleş­me, kapitalizmin nasıl yayıldığına ve bu süreçte kapitalizm öncesi toplum­sal ilişkilerin tamamen karşısında durulduğuna dair dersler verir. Bu dersler de günümüz gençliğine Türk milliyetçiliğinin büyük tarihsel anla­tısının böyle çatışmalarla başa çıka­madığı gibi, Erdoğan usulü —ve gayet kapitalist bir karaktere sahip olan— modernist İslamcılığın da aynı dertle malul olduğunu gösteriyor.

Gençlerin bu kıssadan çıkardığı bir başka hisse de bu neoliberal devle­tin, iktidarının gündelik hayattaki güç gösterisi için orduya ihtiyacı kalmadığı, artık polisin de bu işlevi gördüğü.

Şiddete başvurmaktan ke­sinlikle kaçınan protestocuların di­reniş sürecinde hemen her gün yüz yüze geldikleri bu gövde gösterisi bundan dolayı da ayrı bir anlam ta­şıyor.

Özetle kökleri 200 yıl gerilere giden otoriter devlet geleneğine kar­şı yapılan bu protestolarda, şiddetin yerine sivil toplumun gücü öne sü­rüldü. Sonunda... "Sinirlenince çok güzel oluyorsun Türkiye" herhalde bu durumu en güzel özetleyen duvar yazısıydı...

Bütün bunlar protestocuları romantikleştirmek mi sayılır? Belki... Peki, kaba kuvvetin daha yaz bitmeden 5 kişinin ölümüne yol açmasına rağmen gençlerin protestolara ara vermeme­sini nasıl açıklayacağız?

Bu sonradan romantize edilebilecek ve tespit edildiği anda olmuş bitmiş cinsten bir olay değil.

Bu Badiou'nun (Being and Svent, 2007) Fransız Devrimi gibi onu oluşturan ne varsa onların hiçbiriyle özdeşlik taşımadığı halde gerçekleştiği hipotezine sadık kal­mayı gerektiren, olay sonrası (posy- evental) bir mücadele.

Bu bizim için yeni bir mücadele biçimi, yapabileceğimizse bu mücadeleyi sağlıklı bi­çimde tarihselleştirmektir. Tarihçile­rin olan bitenin gelecekte nelere yol açacağı konusunda spekülasyonlar yapması beklenmez; beklenen, olan bitenin kayda geçmesidir.

Olan biten aslen, ayağa kalkan Türkiye'nin bu­nun toplumsal mücadelenin ta ken­disi olduğunun bilincine varışıdır. Ne bir eksik, ne bir fazla...

İşin özü de, 2013 protestolarını Türkiye tarihinde benzersiz kılan da budur. Türkiye'de toplu halde yaşadığımız hafıza kaybı şimdi birden bire iyileşmiş durumda, haftalar boyu uykusuz geceler geçi­ren şehirlerde, hep beraber bilme­diklerimizin farkına vardık/unuttuk­larımızı hatırladık... (MT/ÇT)

* Meltem Toksöz, Boğaziçi Üniversitesi, Tarih Bölümü öğretim üyesi