Çand hemû cureyên taybetiyên madî û manewî yên ku civakekê di pêvajoya dîrokî de hilberandiye û nifş bi nifş veguhestiye . Çand awayê jiyan û ramanê ye ku civakê ji civakên din cuda dike û nasnameya wê çêdike.
Çand dikare li du kategoriyên sereke, madî û manewî were dabeş kirin. Çanda maddî,tiştên fizîkî yên ku civakek hildiberîne û bi kar tîne dihewîne. Di nav van tiştan de avahî, wesayît, cil, karên hunerî û hilberên teknolojîk hene. Çanda manewî, nirx, bawerî, urf, ziman, edebiyat, muzîk û hunera civakê digire nava xwe.
Çand parçeyek girîng a dewlemendî û cihêrengiya mirovahiyê ye. Çand şêwazên jiyanê, bawerî û nirxên mirovên cihêreng nîşan dide. Pirrengiya çandî, cîhanê dike cihekî rengîntir û jiyanbartir.
Parastin û pêşxistina cihêrengiya çandî berpirsyariya kolektîf a mirovahiyê ye. Parastina mîrata xwe ya çandî û gihandina wê ji bo nifşên paşerojê dê bibe alîkar ku em ji dewlemendiya hemû çandan sûd werbigirin û cîhanek aramtir ava bikin.
Bişavtina çandî pêvajoyek e ku tê de komek çandî nirx û kevneşopiyên çanda piraniyê dipejirîne. Ev pêvajo dikare bi dilxwazî an mecbûrî be.
Encamên neyînî yên bişavtina çandî ev in:
Bişavtina çandî dikare bibe sedema tunebûn an qelsbûna çandên hindikahiyan. Ev dikare bibe sedema windakirina nirx, kevneşopî û zimanên çandên hindikahiyan.
Bişavtina çandî dikare bibe sedema krîza nasnameya komên hindikayî. Dibe ku komên hindikahî bi zextan re rû bi rû bimînin ku dev ji çand û nirxên xwe berdin. Ev dikare di kesan de bibe sedema bêhntengiyê, tevlihevî û fikaran.
Bişavtina çandî dikare bibe sedem ku komên hindikayî têkiliya xwe bi civak û eslê xwe re winda bikin. Ev dikare di kesan de bibe sedema hestên tenêtiyê, dûrketin û îzolasyonê.
Bişavtina çandî dibe sedema nakokiya di navbera komên piranî û hindikayî de. Dibe ku komên piraniyê berdewamkirina parastina çanda xwe ji aliyê komên hindikayî ve wekî metirsiyek binirxînin. Ev dibe sedema pevçûn û tundiyê.
Bişavtina çandî hem ji bo komên hindikayî û hem jî ji bo civakê dibe sedema encamên neyînî. Ji ber vê yekê ji bo parastin û xurtkirina cihêrengiya çandî girîng e. Alîkariya komên hindikahiyan ji bo parastina çand û nirxên xwe ji bo pêşvebirina aştî û aştiya civakî girîng e.
Hin tedbîrên ku ji bo kêmkirina encamên neyînî yên bişavtina çandî dikarin bêne girtin ev in:
Divê her kes bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde bibe û karibe nasnameya xwe ya çandî biparêze.
Ji bo parastina mîrata xwe ya çandî divê ji her kesî re bibe alîkar û cihêrengiya çandî wekî dewlemendî bê dîtin.
Divê hişmendiya civakê ya li ser çandên cuda bê zêdekirin û pêşî li nakokiyên çandî bê girtin.
Bişavtina çandî pêvajoyeke tevlihev û piralî ye. Ji bo kêmkirina encamên neyînî yên vê pêvajoyê, pêwîste ji bo hemû gelan hewldan bên kirin.
(AÖ/AY)
