"Parastina malbatê ne bi nexuyakirina jinan, lê bi misogerkirina mafê jiyanê yê jinan mimkun e."
Sala 2025an li Tirkiyeyê wekî Sala Malbatê hate ragihandin. Di gotara fermî de rola girîng a vê salê di xurtkirina saziya malbatê, zêdekirina hevgirtina civakî û parastina nirxan de hate tekez kirin. Lêbelê, mirina 200 jinan ji ber şîdeta mêran tenê di neh mehên pêşîn ên wê salê de valahiyek kûr di navbera gotara malbatê û rastiya civakî de eşkere kir. Ev yek pirsên li ser ka têgeha malbatê çawa tê pênasekirin, cihê jinan di nav wê de û faktorên avahîsaziyê yên ku newekheviyên zayendî hilberînin derdixe holê.
Di polîtîkayên dewletê de, "malbat" pir caran wekî pîroz, hêjayî parastinê, û kevirê bingehîn ê civakê tê danîn. Lêbelê, ev nêzîkatî pir caran maf, azadî û ewlehiya takekesî ya jinan di bin siya xwe de dihêle. Îdeolojiya malbatê hebûna jinan di qada giştî de sînordar dike, wan bi giranî bi nasnameyên "jin" û "dayikê" pênase dike. Ev perspektîf ji nedîtî ve tê ku qada herî bingehîn a ku tundûtûjî lê çêdibe di nav malbatê de ye.
Kuştina jinan ne tenê teqîneke hêrsa takekesî ye; ew diyardeyeke sîstematîk e ku koka wê di newekheviya kûr a zayendî de ye. Awayên ku jin tên kuştin nîşan didin ku ew pir caran dema ku hewl didin azadiyên xwe yên takekesî bikar bînin, wek mînak daxwaza veqetandinê, bidawîanîna têkiliyekê, an jî biryardana li ser jiyana xwe, dibin hedef. Ev nîşaneya berxwedana dijwar a pergala baviksalar a li hember bidestxistina xweseriya jinan e.
Ji aliyekî ve, kampanyayên ku li ser malbatê disekinin, û ji aliyê din ve, zêdebûna kuştinên jinan… Ev wêne nîşan dide ku retorîka "parastina malbatê" di rastiyê de jinan naparêze; berevajî vê, ew pir caran wan di nav tundûtûjiyê de digire. Ji hêla sosyolojîk ve, malbat mîkrokozmosek e ku tê de têkiliyên civakî têne hilberandin. Lêbelê, dema ku li ser têkiliyên baviksalar were damezrandin, malbat di heman demê de dibe cihekî ku serdestiya mêran bi awayekî herî bihêz tê hilberandin.
Wekî ku rêxistinên jinan bi salan e dibêjin, pêkanîna Peymana Stenbolê ji bo pêşîgirtina li kuştina jinan pêwîstiyek girîng e. Ev peyman, ku di sala 2011an de ji aliyê Konseya Ewropayê ve ji bo îmzeyê hate vekirin û di sala 2014an de ket meriyetê, yekem belgeya berfireh û navneteweyî ya ku li dijî şîdeta li ser jinan û şîdeta navmalî şer dike ye. Peyman çar erkên bingehîn li ser dewletan ferz dike: pêşîlêgirtin, parastin, darizandin û pêşxistina polîtîkayên holîstîk. Bi gotineke din, dewlet mecbûr in ku polîtîkayên perwerdehiyê bicîh bînin ku pêşî li şîdetê bigirin berî ku ew çêbibe, qurbaniyên şîdetê bi bandor biparêzin, sûcdaran bi awayekî astengker darizandin û mekanîzmayên sazûmanî ji bo piştgiriya van hemî pêvajoyan ava bikin.
Lêbelê, li Tirkiyeyê, polîtîkayên ku li ser "parastina malbatê" disekinin van erkan derbas dikin, mafên takekesî û ewlehiya jiyanê ya jinan di paşguhê de dihêlin. Her çend ruhê Peymana Stenbolê li ser wekheviya zayendî ye jî, nêzîkatiya heyî saziya malbatê pîroz dike, pir caran tundûtûjiyê nedîtî dike û xweseriya jinan sînordar dike. Ji ber vê yekê, rêziknameyek civakî ku bi rastî jinan diparêze, ne hewce ye ku malbatê wekî mertalek îdeolojîk pêşve bibe, lê belê mekanîzmayên wekhevîxwaz, parastin û astengkirinê yên ku di peymanê de hatine pêşbînîkirin bicîh bîne.
Ji perspektîfeke sosyolojîk ve, 200 kuştinên jinan di neh mehan de di Sala Malbatê de nîşan didin ku ne tenê jin, lê tevahiya civakê di nav toreke nakokiyên pirqatî de dijî. Dema ku gotara malbatê, ku her tim wekî amûrek îdeolojîk a dewletê tê bilindkirin, hebûna takekesî û mafê jinan ê çalakiyê paşguh dike, ev nakokî bê guman dibe sedema tundûtûjî, xwînrijandin û mirinê. Ji bilî trajediyên takekesî, kuştinên jinan nîşaneya neheqiyên kûr ên avahiya civakî ne. Di vê nuqteyê de, hewcedariya rastîn ne parastina malbatê wekî saziyek pîroz e, lê belê naskirina jinan wekî takekes bi xwe, garantîkirina mafên welatîbûnê yên wekhev, û bi rastî bicîhanîna edaleta zayendî ye. Tenê bi vî rengî mafê jiyanê yê jinan dikare were parastin û civak li ser bingehek demokratîk û dadperwer ji nû ve were avakirin. Ji ber ku li cihê ku jin bê ewlehî bin, ne malbateke rastîn û ne jî civakeke saxlem dikare hebe.
(AÖ/AY)
