Sosyal Güvenliğin Eksikleri

Çalışanlar arasında giderek artan sayıda yer alan kısmi süreli ve atipik çalışanlar, sosyal güvenlik sisteminden yararlanabilmelidirler. Ülkemizde, çalışanların statülerine göre geliştirilmiş farklı sosyal güvenlik kurumları, sosyal güvenlik reformu kapsamında yeniden şekillendiriliyor.

T.C. Emekli Sandığı, SSK ve Bağ Kur'dan oluşan mevcut sosyal güvenlik kurumları, tek çatı altında birleştirilirken hizmetler, emeklilik sigortası, genel sağlık sigortası ve primsiz ödemeler sistemi başlığı altında toparlanmak isteniyor.

Çalışanlar açısından farklı hizmet sunma yaklaşımından ayrılarak, tüm çalışanları ortak bir sistem içinde buluşturma anlayışı, tasarıya reform niteliği kazandıran en olumlu yanlardan biri olarak gözüküyor.

Ancak, özellikle emeklilik sigortası açısından tasarıya bakıldığında, T.C. Emekli Sandığı mensupları açısından birçok hükmün devam ettirilmesiyle ilgili geçici maddelerin düzenlendiği görülüyor

Tüm çalışanlar için tek bir sosyal güvenlik sistemi oluşturulurken elbette yaşanabilecek önemli bir sorun, mevcut sistemdeki her üç ayrı çalışan gruba sağlanmış farklı hizmetlerin, bir anda tek bir yapıya indirilememiş olmasıdır.

Bu nedenle özellikle T.C. Emekli Sandığı mensuplarıyla ilgili geçiş maddeleri düzenlenmiş. Emeklilik sigortasında tüm çalışanların aynı haklara kavuşması ileriye bırakılmış. Aile yardımını esas alan primli sigorta dalı (primsiz ödemeler kanun tasarısında yer alan muhtaç ailelere ilişkin yardım hariç) yeni sistemde de dışarıda bırakılmış.

Mevcut 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nda yer alan sigorta hizmetleri, yeniden düzenlenmekte olan sosyal güvenlik sisteminde temel alınmış. Tüm yardımlar yine prim ödeme gün sayısına bağlanmış. Gün sayısına göre prim ödemeli sigortacılık hizmetleri içinde ağırlıklı olarak öne çıkanlar elbette 'sağlık' ve 'emeklilik'le ilgili olanlar.

Bu iki sigorta hizmetinden yararlanabilmek için getirilen prim ödemeyle ilgili yükümlülükler ise yararlanma olanağını önemli ölçüde sınırlandırıcı nitelikte gözüküyor.

Nitekim, çalışanların emeklilik sigortasından yararlanabilmesi için ödenmesi gereken en az prim ödeme gün sayısı 9000'e yükseltiliyor. Sağlık hizmetlerinden yararlanabilmek için sağlık yardımının gerçekleştiği tarihten önceki bir yıl içinde ödenmesi gereken prim ödeme gün sayısı ise en az 90 gün olarak belirleniyor.

Tam zamanlı işçi 25 yıl çalışmalı

Kısa bir süre öncesine kadar emekli olabilmek için yeterli olan 5000 prim ödeme gün sayısı, 4447 sayılı yasayla 1999 yılında 7000'e çekilmişken, emeklilik sigortası kanun tasarısı ile bu bu miktar 9000 güne çıkarılmaktadır.

Yani emeklilik hakkından yararlanabilmek için çalışandan en az 25 yıllık bir çalışma beklenmektedir. Üstelik bu süre, tam zamanlı ve sürekli olarak fiilen çalışılarak geçirilen süre olup, usulüne göre ilgili kuruma bildirilmiş olması gerekmektedir.

Görüleceği üzere, kısa vadeli sağlık sigortası olsun, uzun vadeli emeklilik sigortası olsun, çalışanların bu sigorta hizmetlerinden yararlanabilmeleri için, belirlenmiş prim ödeme gün sayısıyla ilgili koşulu yerine getirmiş olmaları gerekmektedir.

Tüm çalışanlar kapsanabilecek mi?: Sosyal güvenlik reform tasarılarında konunun teknik boyutlarıyla ilgili olarak söylenebilecek önemli hususlar bulunmaktadır. Ancak, tüm çalışanların kapsama alınması reform tasarılarının hedefi olmasına karşın, getirilen düzenlemelerin sonuçları açısından bu hedefin gerçekleşmesinde güçlükler yaşanacağı şimdiden bellidir.

Nitekim, getirilen önkoşullar itibarıyla, hem sağlık hem de emeklilik sigortalarından ancak tam zamanlı ve sürekli çalışanların yararlanmasının hedeflenmiş olduğunu söylemek hatalı olmayacaktır.

Kısmi süreli (atipik) çalışanlar ne olacak?: Ulaşım ve iletişim teknolojilerinde yaşanan olağanüstü gelişmeler üretim biçimini esnekleştirir ve çalışma ilişkilerini çeşitlendirirken, istihdamdaki ağırlık, reel sektörden hizmet sektörüne kaymıştır. Hizmet sektörü, niteliği gereği esnek ve atipik çalışma ilişkilerinin gelişmesine neden olmuştur.

Reel sektörde çalışmalar ağırlıklı olarak tam süreli ve süreklidir. Ancak, küresel rekabet ortamında reel sektördeki çalışma biçimleri de esnekleşmektedir. Nitekim, Türkiye'de de 4857 sayılı yeni İş Kanunu ile esnek çalışma ve atipik çalışma biçimleri hayata geçmiştir.

Normal haftalık çalışma süresinin önemli ölçüde altında yapılan çalışmalar kısmi süreli çalışma olarak değerlendirilmektedir. Gerek 4857 sayılı İş Kanunu'nun gerekçesinden, gerekse iş sürelerine ilişkin olarak düzenlenmiş yönetmelikten anlaşılacağı üzere haftada 30 saat ve altında yapılan çalışmalar kısmi süreli çalışma sayılacaktır. Çağrı üzerine çalışmanın koşulları yasada açık olarak belirlenmiştir. Taraflarca özel olarak belirlenmemiş olması halinde, çağrı üzerine çalıştırılanlar, haftada en az 20 saat çalışmış olarak kabul edileceklerdir. Objektif koşulların varlığı halinde belirli süreli çalıştırma yapılabilecektir (4857 sk.m. 11,13,14).

Ayrıca, 4857 sayılı İş Kanunu'na göre, hakların uygulanmasında sözleşme türleri arasında eşitlik ilkesi uygulanacağından, tam süreli çalışanlarla, kısmi süreli çalışanlar arasında eşitlik ilkesi bağlamında kıst esası uygulanacaktır (m.13).

Emeklilik sigortasından yararlanabilme olasılığı: Nitekim, yeni hazırlanan Emeklilik Sigortası Kanun tasarısına göre, kısmi süreli çalışanların sigorta prim ödeme gün sayıları, "İşveren ve sigortalı arasında kısmi süreli hizmet akdinin yazılı olarak yapılmış olması kaydıyla ay içerisinde günün bazı saatlerinde çalışan ve çalıştığı saat karşılığında ücret alan sigortalının ay içindeki prim ödeme gün sayısı, ay içindeki toplam çalışma saati süresinin 4857 sayılı İş Kanunu'na göre belirlenen genel haftalık çalışma süresine göre hesaplanan günlük çalışma saatine bölünmesi suretiyle bulunur..." ifadesiyle kıst esasına göre belirlenmiştir (Tasarı/m.74).

4857 sayılı İş Kanununda, hangi çalışma süresinin kısmi zamanlı sayılacağı konusunda üst sınır açısından belirleme yapıldığı halde, alt sınır konusunda bir düzenleme olmadığı için, emeklilik sigortası bağlamındaki sorun daha çırpıcı olarak ortaya çıkmaktadır. Kuramsal olarak haftada 1 saatlik bir çalışma da kısmi süreli çalışma olarak görülebilecektir.

Ancak, uç örnekten uzaklaşarak daha makul, uygulamada sıkça karşımıza çıkabilecek süre olarak haftalık çalışma süresinin örneğin 15 saat olduğunu varsaydığımızda, tasarıda belirtilen formüle göre, prim ödeme gün sayısı karşılığının haftada (15 / 7.5 =) 2 gün olacağı görülecektir. Bu koşullarla çalışan kısmi süreli çalışan için ödenecek prim gün sayısı ay içinde 8 gün olacaktır.

Kısmi süreli çalışmanın üst sınırı olan haftada 30 saat çalışma örneğinden yola çıkıldığında dahi, kısmi süreli çalışan işçinin ay içerisindeki prim ödeme gün sayısı duruma göre ancak 16-18 gün arasında olacaktır. Bu durumda tam süreli olarak çalışan bir işçinin 25 yılda doldurabileceği 9000 günlük alt sınır, kısmi süreliliğin üst sınırında çalışan bir işçi için bile yaklaşık 50 yıl olacaktır.

O halde tasarıdaki düzenlemeler ışığında kısmi süreli çalışan bir işçinin emeklilik sigortasından yararlanma olasılığı insan ömrüyle uyum sağlamıyorsa, kısmi süreli çalışanların sigortalı kabul edilmesi ve prim kesilmesi karşılıksız kalacaktır.

Emeklilik Sigortası Kanun tasarısındaki, emeklilik yaşına (Kadın işçide 58, erkek işçide 60) üç yıl eklenmesi koşuluyla 5400 gün prim ödemiş olanların emeklilik sigortasından yararlanabileceğine ilişkin düzenleme de bu sonucu değiştirmeyecektir (Tasarı m.36/c). Bu şartlar altında kısmi süreli çalışanların kayıt dışı kalması anlaşılmaz bir sonuç olmayacaktır.

Yılda 90 gün prim ödemesi zor

Sağlık yardımından yararlanabilme olasılığı: Diğer taraftan, Emeklilik Sigortası Kanun tasarısına göre, çalışanların sağlık yardımlarından yararlanabilmesi ve buna bağlı olarak geçici iş göremezlik ödeneği alabilmesi için ödenmesi gereken prim gün sayısının, bir yıl içinde en az 90 gün olması gerekmektedir (Tasarı/m.19).

Haftada 15 saat çalışmaya dayalı örnekle devam edersek, hastalanma anından geriye dönük bir yıl içerisinde yatırılmış sigorta prim gün sayısı ancak (8 gün/ay x 12 ay =) 96 gün/yıl olacaktır.

Sağlık sigortasından yararlanabilme hakkı 90 gün prim yatırılmış olmasına bağlı olduğundan, örnek verilen çalışan için sağlık sigortasından yararlanabilme hakkı her an kaybedilebilecek bir sınırda doğmuş olacaktır. Üstelik, işe yeni başlayan için sağlık yardımından yararlanabilme hakkı ancak o yılın sonunda doğabilecektir.

Kısmi süreli çalışanlara özel tasarıda neler var? Kısmi süreli çalışanların birden fazla işverenle ilişkiye girerek prim ödeme gün sayısını artıramamaları halinde sağlık ve emeklilik sigortalarından yararlanmalarının güçlüğü ortada olduğundan, sistemin başka düzenlemelerinden yararlanma durumunda kalabileceklerdir.

Nitekim, sağlık hizmetlerinden yararlanabilme konusunda, kısmi süreli çalışanlar açısından, 'Primsiz Ödemeler Sistemi'nin devreye girebileceği ileri sürülebilecektir. Primsiz Ödemeler Kanun tasarısına göre, gelirleri Asgari Yaşam Düzeyi Tespit Komisyonu tarafından belirlenen asgari yaşam düzeyinin (yasal asgari ücretin yarısını gaçemeyecektir) altına düşenler, pirimsiz ödemeler sisteminden yararlanabileceklerdir (tasarı /m.18).

Dolayısıyla, kısmi süreli çalışanların sağlık yardımlarından, primsiz ödemeler bağlamında yararlanabileceklerini söylemek mümkün olmakla birlikte, kısmi zamanlı çalısan işçi ile, tam zamanlı çalışan işçi arasında 4857 sayılı kanun çerçevesinde uygulanması gereken eşitlik ilkesi, kıst bağlamında hayata geçmemiş olacaktır. Yine, kısmi süreli çalışanlara Emeklilik Sigortası Kanun tasarısına göre isteğe bağlı sigortadan yararlanabilme hakkı tanınmıştır (Tasarı/m.51) Bu hakkın tanındığı, 'isteğe bağlı sigortalılığın sona ermesi' başlıklı hükümden anlaşılmaktadır. Buna göre, kısmi süreli işte çalışmaya başlamak, isteğe bağlı sigortalılığı sona erdirmeyecektir (Tasarı/m.54).

Görüleceği üzere, isteğe bağlı sigortaya girerek kısmi süreli çalışanların emeklilik sigortasından yararlanma yolu açılmak istenmektedir. Ancak, primsiz ödemeler sistemine girme çizgisinde gelir yetersizliğine sahip kısmi süreli çalışanın, bu olanaktan yararlanabilme şansı da oldukça tartışmalıdır.

Çalışanlar açısından sigorta kavramının yarattığı bilinç, gerektiği anda sağlık hizmetini alabilmek, önceden emekli olunabilecek zamanı öngörebilmek olduğundan, sayıları giderek artan kısmi süreli çalışanlar açısından, bu bilince uygun düzenlemelere sosyal güvenlik reform tasarılarında yer verilmediği açıktır. Tam zamanlı ve sürekli olarak çalışanlara göre düzenlenmiş tasarılar, kısmi süreli çalışanların da emeklilik ve sağlık sigortalarından yararlanabilmelerine olanak sağlayacak şekilde, yeniden gözden geçirilmelidir.

Bunun için, sadece ödenmiş prim gün sayısına dayalı sigorta anlayışında kalmayıp, çalışma süresi dışında gelirin belirlenecek bir yüzdesi üzerinden hesaplanacak sigorta anlayışına yönelinmesi halinde kısmi süreli ve atipik çalışanların sigortalardan hak olarak yararlanabilmesi olanağı artırılmış olacaktır (*). Ayrıca, emeklilik ve sağlık sigortalarından yararlanabilme olanakları sağlandığı ölçüde kısmi süreli çalışma biçimleri tercih edilebilir hale gelebilecektir.

Aksi takdirde, karşılığı alınamayacak prim ödenmek istenmeyeceğinden kısmi süreli çalışma ilişkileri bir taraftan kayıt dışında kalırken bir taraftan da 4857 sayılı İş Kanunu'nda yapılan esneklik ve atipik çalışma biçimlerine ilişkin düzenlemelerden beklenen istihdamı artırıcı etki hiç gündeme gelmeyecektir. (DK/BA)

* Bkz. -Ton Wilthagen and Martijn Van Welzen, Depatmant of Social Low and Socıal Polıcy, Flexıcurıty Research Programme, Tiburg University, Holland.

* * Doğan Keskin: İş Başmüfettişi

*** Doğan Keskin'in yazısı Radkal gazetesinde 16 Mayıs 2005'te yayımlandı.