Hayatı, Barışçıl Bir Dünya Özlemiydi

“Bundan daha tehlikeli durumlarla karşılaştım. Burada, Bağdat’ta Birleşmiş Milletler için görev yaptığım diğer yerlerden daha fazla tehlikede olduğumu düşünmüyorum” diyordu, ölümünden hemen sonra yayınlanan son röportajlarının birinde Sergio Vieira de Mello.

Ona bu iyimserliği ya da cesareti veren, uzun yıllarını etnik çatışmaların, işgallerin, insan hakları ihlallerinin tam ortasında, hatta peşinde geçirmesi olabilir. Ancak, maalesef tüm bu iyimserlik ve cesaret 19 Ağustos 2003’de, Bağdat’ta Birleşmiş Milletler (BM) merkezi olarak kullanılan Canal Otel’e yapılan intihar saldırısıyla son buldu.

Adı sanı duyulmamış silahlı bir İslami örgüt, 24 kişinin yaşamını yitirmesine neden olan bu olayı üstlendi. Tüm savaşlarda olduğu gibi, en büyük kayba yine siviller uğradı.

Çatışma bölgelerinde, sivillerin yanında

Sergio Vieira de Mello, 55 yıllık yaşamının 33 yılını BM’nin aktif bir görevlisi olarak geçirdi. Genel Sekreter Kofi Annan’ın özel temsilcisi olarak Mayıs ayının son günlerinde Bağdat’a geldiğinde, Irak’ın yeniden kurulmasına yardımcı olmak görevini üstlenmişti.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği görevini sürdüren de Mello, 1948’de Brezilya’nın Rio de Janerio kentinde dünyaya geldi. Öğrenimini Brezilya ve Fransa’da sürdürdü; Paris Üniversitesi’nde felsefe alanında doktora derecesi aldı; 1969 yılında, henüz 21 yaşındayken Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu’nun yayıncılık bölümünde yardımcı editör olarak göreve başladı.

De Mello 1971’de Bangladeş’in Pakistan’dan bağımsızlık sürecinde, 1973 ve 1974’te ise Güney Sudan’da bulundu. 1974’te Türkiye’nin Kıbrıs’a askeri müdahalesi sonrası yüz binlerce insanın yerinden yurdundan koptuğu süreçte BM adına görev yaptı. 1975’de Mozambik’in Portekiz’den bağımsızlığını elde etmesi sürecinde, Maputo’da Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu’nun temsilciliğini yaptı. İki yıl süren bu görevin ardından, yine iki yıl süreyle askeri darbe koşullarındaki Peru’da bulundu.

1981-83 yılları arasında Lübnan İsrailliler ve Filistinliler arasında bir savaş meydanına döndüğünde; Güney Beyrut’taki Sabra ve Şatila kamplarındaki Filistinli masum siviller, devrin İsrail Savunma Bakanı, şimdiki Başbakan Ariel Şaron tarafından öldürtülürken de Mello, barış görüşmelerinde siyasi danışmanlık yaptı. Bunun ardından Asya’da görevlendirilen de Mello, Vietnam’da ve Endonezya’daki mültecilerin sorunlarıyla ilgilendi; Kamboçyalı mültecilerin ülkelerine geri dönmesi ve bu ülkenin mayınlardan arındırılması süreçlerini yönlendirdi.

De Mello alışagelmiş, pazarlıkçı diplomat tipinin tamamen dışında; cephenin ön saflarında, savaş kurbanları ve masum sivil halkın yanında yer alan bir eylem adamı portresi çiziyordu. Bitmek bilmez enerjisinin yanı sıra, gerilimli alanlarda arabuluculuk görevini başarıyla yerine getiriyordu.

Sırbistan’a karşı, Sırp azınlığın yanında

De Mello’yu 1990’larda, etnik temizliğin ve savaşın yoğun olarak yaşandığı Bosna ve Kosova’da görüyoruz. De Mello, Yugoslavya’nın parçalanmasıyla sonuçlanan iç savaş sonrasında Kosova’daki Arnavutları bölge dışına sürmeye çalışan Sırbistan’a karşı yapılan NATO harekatı sırasında Genel Sekreter Özel Temsilciliği görevine getirildi.

1999’da ise 400 yıl boyunca Portekiz sömürgesi olan, 1975’den beri de Endonezya işgali altında yaşayan Doğu Timor’un bağımsızlık sürecinde oluşturulan geçici yönetimin başkanlığını yaptı. Bu, bir Birleşmiş Milletler temsilcisi için eşi görülmemiş bir görevdi. Bu görev çerçevesinde Timor’lu bakanlardan oluşan geçici hükümeti yönetti, anayasal bir parlamentonun kurulmasını sağladı, serbest ve adil bir başkanlık seçimi organize etti. Anadilinin Portekizce olması da, yönetici sınıfın bu dili konuşması nedeniyle kendisine avantaj sağladı. Bunun ardından, bu sefer Sırp azınlığın haklarını güvence altına almak amacıyla yeniden Kosova’ya döndü.

Görüyoruz ki, de Mello Irak’a gelene kadar, akla gelebilecek hemen her bölgedeki çatışmada insani amaçlı görevlerde bulundu. De Mello, Bağdat’ın bu yılın Nisan ayında işgal edilmesiyle başlayan süreçte, Irak’ta yeni bir rejimin kurulmasına yardımcı olmak amacıyla Kofi Annan tarafından dört aylığına, özel olarak gönderildi. Doğu Timor’da edindiği deneyim, onu bu görev için en uygun kişi yapıyordu. Zaten kendisi de görevini, Iraklılara ülkelerini iade etmek olarak tanımlıyordu. Ülkenin serbest seçimlere hazırlanması sürecine katkı sağlayacaktı.

BM’nin işlevi, de Mello’nun ölümü

Irak’ın işgaliyle sonuçlanan savaşın çıkması sırasında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve destekçileri tarafından hiçe sayılan BM’nin sivil bir örgüt olarak birçok işlevi olabilir. Öncelikle işgalcilerin ve direnişçilerin arasına sıkışmış olan sivil halkın can güvenliğinin sağlanması, her türlü barınak ve sağlık sorununun giderilmesi, Irak’ın demokratik ve insan haklarına saygılı bir yönetime kavuşturulması şeklinde sayılabilecek işlev ve sorumluluklar bunlar. De Mello’nun ölümü, maalesef bu sürece zarara verecek.

Saldırıya uğrayan otelden sağ kurtulan ABD’li bir çavuşun ifadesine göre, vücudu enkaz altındayken bile kendisiyle değil, binadaki diğer insanlarla ilgilenen de Mello, engin deneyimi ve keskin zekasıyla Birleşmiş Milletler’in Annan sonrası Genel Sekreter adayıydı.

“Bu, Irak halklarının tarihindeki en onur kırıcı dönemlerden biri olmalı. Ben şahsen, Copacabana’da –Rio de Janerio’nun büyük plajı- yabancı tank görmek istemezdim” diyen de Mello’nun ardından, ülkesi Brezilya’da üç gün yas ilan edildi. Barışçıl ve insan haklarına dayanan bir dünyayı isteyenler, onu unutmayacaklar. (GG/BB)