DİSK-AR’dan yeni araştırma: AKP döneminde işçiler neler kaybetti?

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Merkezi (DİSK-AR) “AKP döneminde ve başkanlık rejiminde işçiler neler kaybetti? (2002-2023)” adlı bir araştırma kitabı yayımladı.

Kitap AKP hükümetleri (2002-2023) ve başkanlık rejimi (2018-2023) döneminde emeğin durumunu ele alıyor.

Kitapta AKP hükümetleri ve başkanlık döneminde gelir dağılımı ve bölüşüm ilişkileri, sendikalaşma, toplu pazarlık, grev, sosyal güvenlik ve emekliler, işsizlik, istihdam, işçi sağlığı ve iş güvenliği, özelleştirme, taşeronlaşma, vergiler, OHAL ve salgın gibi çeşitli konular yer alıyor.

DİSK-AR’ın hazırladığı bu araştırma kitabında son 21 yılda ve özellikle başkanlık rejiminde AKP’nin işçi sınıfına neler kaybettirdiğini ortaya koyuyor.

Araştırmadan öne çıkan bulguları özetle şöyle:

Emeğin payı geriledi

AKP döneminde ve başkanlık rejiminde bölüşüm ilişkileri kötüleşti. Başkanlık dönemi öncesinde milli gelir içinde emeğin payı yüzde 35,3 iken 2022’de yüzde 25,2’ye geriledi.

Buna karşılık milli gelir içinde sermayenin payı başkanlık rejimi öncesi yüzde 48 iken 2022’de yüzde 56,7’ye yükseldi.

Asgari ücret ortalama ücret haline geldi

AKP’li yıllarda asgari ücret hızla ortalama ücret haline geldi. AKP döneminde diğer emek gelirlerinin asgari ücret kadar artırılmaması sonucu ortalama ücretler ve asgari ücret arasındaki makas kapanmaya başladı. 2005’te asgari ücret ortalama ücretin yüzde 46’sı iken 2020’de yüzde 60’ına çıktı.

Kadınlar daha fazla asgari ücretle çalışır hale geldi. 2006’da kadınların aylık ortalama ücret ve maaş geliri asgari ücretin 2 katıydı. 2020’de kadınların ortalama ücret ve maaşları asgari ücretin 1,5 katına geriledi.

Verimlilik arttı, ücretler eridi

AKP döneminde işçiler daha fazla çalışıp üretirken ücretleri geriledi. 2009’dan bu yana verimlilik 60 puan artarken reel birim ücret 8 puan azaldı.

AKP hükümetleri döneminde işçiler daha çok çalışıp daha çok üretirken daha az ücret aldı.

Enflasyon tırmandı

AKP’nin ilk dönemlerinde enflasyonda bir düşüş yaşanırken özellikle başkanlık rejimi sonrasında enflasyon hızla tırmandı.

AKP’nin iktidara geldiği Aralık 2002’de yüzde 29,7 olan enflasyon Nisan 2023’te yüzde 43,6 oldu.

İşçiden daha çok vergi alındı

2000’de 2 bin 500 TL olan ilk vergi dilimi yeniden değerleme oranına göre artırılsaydı 2023’te ilk vergi dilimi 182 bin 109 TL olarak uygulanmalıydı. Oysa 2023’te ilk vergi dilimi 70 bin TL olarak uygulandı.

Dolaylı vergilerin payı arttı

Dolaylı vergiler 1990’da yüzde 48 ve 2000’de yüzde 59 iken 2022’de yüzde 64’e ulaştı. 1990’da yüzde 52 ve 2000’de yüzde 41 olan kazanç üzerinden alınan vergiler dolaysız vergiler ise yüzde 33’e geriledi.

AKP döneminde çalışanlar bir yandan yüksek gelir vergileri öte yandan tüketim vergileri ile vergi yükü altında ezildi.

AKP sendikal hakları zayıflattı

21 yıllık AKP iktidarı sonunda gelinen tablo yüzde 14 civarında resmi sendikalaşma oranı, yüzde 12,4 fiili sendikalaşma oranı ve yüzde 8,1 civarında toplu sözleşme kapsamı şeklinde.

Özel sektörde toplu sözleşme kapsamı ise yüzde 4,7. Özel sektörde işçilerin yüzde 95,3’ü sendikal korumadan yoksun.

Kadınlar daha fazla sendikasız

Sendikalaşmada toplumsal cinsiyet eşitsizliği sürüyor. Ocak 2022 itibarıyla kadınlar toplam işçilerin yüzde 32,9’u iken kadın sendika üyeleri toplam sendika üyelerinin yüzde 21,8’ini oluşturuyor.

Toplam işçilerin yüzde 67,1’inin erkek olmasına karşılık toplam sendika üyelerinin yüzde 78,2’sini erkekler oluşturuyor.

Grev hakkı fiilen yok edildi

Greve katılan işçi sayısı 1963’ten bu yana en düşük düzeye indi. AKP hükümetleri grev ertelemelerinin (yasaklama) kapsamını genişletti.

AKP döneminde 20 grev erteleme kararnamesi yayımlandı ve 195 bini aşkın işçinin grevi yasaklandı. Buna karşılık 21 yıllık AKP döneminde yalnızca 90 bin işçi greve çıkabildi.

Emekliler kaybetti

AKP emeklilik yaşını ve prim gün sayısını artırdı. Emekliler arasında eşitsizlikler yarattı. Emekli aylığı güncelleme katsayısı, aylık bağlama oranları, aylıkların alt sınırı düşürüldü. Aylık artışları resmi enflasyon oranıyla sınırlandırıldı.

SSK’lerin alt sınır aylığı 1999 öncesine yüzde 70 iken 5510 sayılı Yasa ile emekli aylıklarının sınırları yüzde 35-40 oranına geriledi.

2008’den sosyal güvenlik alanında yapılan düzenlemeler sonucu emekli aylıkları düştü ve bu durum emeklilerin iş aramasına ve/veya çalışan yoksul emekli olmasına sebep oldu. 2002’de asgari ücret 184 TL iken en düşük işçi emekli aylığı 257 TL idi. 2002’de en düşük emekli aylığı asgari ücretin yüzde 40 üzerindeyken, 2023 Nisan’da asgari ücretin yüzde 88’ine (asgari ücretin altına) geriledi.

4 milyon 81 bin emekli ya bir işte çalışmakta ya da iş aramaktadır. 2002’de yüzde 37 olan çalışan veya iş aramayan emekli oranı 2021’de yüzde 45’e yükseldi.

İşsizlik arttı

AKP öncesi dönemde ortalama yüzde 8 civarında seyreden dar tanımlı işsizlik oranı AKP’li yıllarda ortalama yüzde 11’e yükseldi. Öte yandan geniş tanımlı işsizlik de arttı.

2002 3. çeyrekte dar tanımlı işsizlik oranı yüzde 9,6 ve geniş tanımlı işsizlik oranı yüzde 15,3’tü. 2022’de ise dar tanımlı işsizlik oranı yüzde 10,2’ye ve geniş tanımlı işsizlik oranı yüzde 20,8’e yükseldi.

Kadınlarda işsizlik çok daha yüksek

2018’de dar tanımlı kadın işsizliği yüzde 13,7 ve geniş tanımlı kadın işsizliği yüzde 22,5’ti. 2022’de ise dar tanımlı kadın işsizliği 13,4 ve geniş tanımlı kadın işsizliği yüzde 28,4 oldu. Başkanlık rejimi ile dar ve geniş tanımlı kadın işsizliği arasındaki puan farkı 8,8’den 15’e yükselerek yaklaşık iki katına çıktı.

İşsizlik sigortası fonu işveren fonuna dönüştü

2002’de toplam 56,9 milyon TL olan İşsizlik Sigortası Fonu giderlerinin 46,8 milyon TL’si si işçilere yapılan ödemelere ayrılmıştı. İşsizlik Sigortası Fonu kaynaklarının yüzde 82,2’si işsizlere ödenmişti.

2022’de ise 55,6 milyar TL giderin 12,3 milyar TL’si işsizlere ayrıldı. İşçilere yapılan ödemeler ise İşsizlik Sigortası Fonu giderlerinin yalnızca yüzde 22,1’ini oluşturdu. Yüzde 76,1’i ise işverenlere aktarıldı. Bu durum İşsizlik Sigortası Fonu’nun kuruluş amacı ve sosyal devlet ilkesiyle çelişiyor.

İş cinayetleri durmadı

2003 ve 2021 yılları arasında resmi verilere göre bildirimi yapılan iş kazası sonucu ölen işçi sayısı toplam 23 bin 958 ve yıllık ortalama 1.261.

Dava ve müfettiş incelemesi sonucu kesinleşen iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölüm sayısı ve sıklığı ise çok daha fazla.

2006-2021 arası dönemde bildirimi yapılan iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölüm sayısı 22 bin 305 iken iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölüm geliri bağlanan vaka sayısı 42 bin 927’dir.

Kamusal birikimin yüzde 90’ını özelleştirildi

AKP hükümetleri kamu kesiminin tasfiyesi ve özelleştirmede büyük paya sahip. Toplam özelleştirmelerin yüzde 1’i Anavatan Partisi (ANAP) döneminde (1983-1992), yüzde 10’u Koalisyon Hükümetleri (1992-2002) döneminde yapılmışken özelleştirmelerin yaklaşık yüzde 90’ı AKP hükümetleri döneminde yapıldı.

Araştırmaya ulaşmak için tıklayın

(HA)