Çîya Qerejdağ e Diben Çîyane
Karacadağ'ın püskürttüğü lavların koyu gri andezite, ya da bazalta dönüştürdüğü taş ve kaya parçaları taa Antep'teki kiliselerin yapılarında dahi kullanılsa da, asıl şekillendirdiği şehr-i kadim Diyarbekir'dir.
Urfa'nın ilçesi Siverek'ten çıktıktan sonra, Diyarbakır'a varıncaya kadar sağlı sollu araziyi silme taş ve kayalarla dolu olarak görenler, Karacadağ'ın yalnız taşlık alan olduğunu sanıp yanılabilirler. Ama taşların aralarında ve de altında nelerin gizlendiğini ancak bilenler bilir.
Gen merkezi bir dağ
Karacadağ işte, uzaktan öyle heybetli gibi durmasa da asırlardır yerinde. Tüm Güneydoğu Anadolu bölgesinde bitki çeşitliliği bakımından zenginlik gösteren ve pek çok bitkinin gen merkezi konumunda Karacadağ.
Neredeyse 250'ye yakın endemik bitkinin bulunduğu ve de bio çeşitlilik açısından da epeyce geniş bir alan Karacadağ.
Bu bitkilerin 40 ayrı familyayı kapsadığı bir çoklarının ifade ettikleri olarak dillendirilirse zenginliğin boyutu daha da anlaşılır olur. Örnek olsun diye, Ters Lalenin ana vatanı Karacadağ dersek gerisini siz düşünün.
En az 10 yabani buğday
Ve yine bu ülke sınırları içinde yetişen en az on yabani buğday türünün yarısı Karacadağ kaynaklı. Son 35 yıldır Karacadağ eteklerinde yapılan arkeolojik kazılarda ; Karacadağ'da 11 bin yıldan bu yana yabani einkorn buğdayının yerelleştirildiği bilimsel veridir.
Karacadağın çevresinde dengeli bir arazi dağılımı da yok. Zaten mevcut arazilerin büyük kısmı da taşlık. Ekilebilir alanlarsa sınırlı. Tüm bu nedenlerle de halkın temel geçim kaynağı hayvancılık.
Oldukça sınırlı olan sulanabilir alanlarda da çeltik ekimi egemen. Üretilen Karacadağ Pirinci hem bölgede hem de ülke genelinde ünlü ve tercih sebebi. Beyler ve aşiret sofralarının temel girdisi damak tadı açısından da " Qerejdağ pirinci ".
Ünlü sular
Yalnız bu kadarla mı? Değil tabii. Suları, su kaynakları da ünlü Karacadağ'ın. Ve o denli ünlü ki, hikayesi 500 yıl öncesi Osmanlıdan bu yana devam ede geliyor.
Kanuni Sultan Süleyman,Bağdat seferine giderken bu sudan içer ve sağlığına kavuşur. "Bayındır ola benim Kara Amidim " der ve ekler: "Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi./ Olmaya cihanda devlet bir nefes sıhhat gibi."
Suyun adı da var, " Hamravat Suyu." O dönemlerde Karacadağ'ın eteklerinde bu su çıkar ve iki günlük bir yol kat ettikten sonra "kantaralar"la şehre taşınır.
Yetmez, bir de suya kalite kontrolü yapılır. Pamuğu batırırlar bu suya, sonra da pamuğu kurutup yeniden tartarlar, ağırlığında bir değişiklik olmadığını fark ederler.
Sultan'ın hamravat fermanı
İstanbul'daki Eski Saray kapısı önündeki Yektâ çeşmesi suyunda da aynı deneyi yapmışlar. Anlatılır ki Karacadağ'ın suyu daha hafif gelmiş. Bu duruma tanık olanlar demişler ki; "Safra ve balgamı temizler. Sevdâ çekenleri ise rahatlatır Hamravat ".
Osman oğullarından Sultan İbrahim Han bu suyun methini duyup "bana Diyarbekir'den Hamravat suyu gelsin," emir ferman buyurmuş. Ona Ahmed Paşa, Diyarbekir valisiyken altı güğüm çinkodan, altı güğüm kurşundan, altı güğüm de senek adı verilen çam ağacından çömleğe Hamravat suyu doldurup mühürletmiş.
Suyun İstanbul'a ulaştığı gün İbrahim Han oğlu Sultan Mehmet'in tahta geçme töreni varmış. 8 Ağustos 1648 günü ikindiden sonra Sultan Mehmet önce Hamravat suyundan içmiş ertesinde de tahta çıkmış.
İşte bu su Diyarbekir'in ve Karacadağ'ın yüz suyudur. Bu baptan hareketle Sultan Süleyman demiş ki; "Tanrının rahmeti ve selameti (bu şehrin) üzerine olsun".**
Şalvarlar yelken olmuş
"Bereketli Hilâl" diye anlamlandırılan Mezopotamya'nın bu kadim dağının bu günlerinde 2000 metreye yakın doruklarında yaşayanlar, şalvarlarıyla, puşileriyle yeni bir sanat edinmişler.
Ha babam de babam durmadan kayak yapıyorlar. Şalvarlarının ağını yelken gibi şişirerek kaya duruyorlar. Ama ne kadar dağlarının ve de hikayelerinin farkındalar bilinmez.
Bilinen bir şey var ki; Karacadağ'ın üfürdüğü taşlardır Diyarbekir'e şair duyarlığıyla:
Bu dağ, dağ olalı beri, böylesine bir kin kusmadı.
Kini ateş olup, kasıp kavurdu silme ovayı.
Ateş söndü, taşlaştı.
Ova, silme taşa kesti.
Yanı başındaki şehir, şehir olalı beri,
Öfke duydu bu dağa.
Hükmün kimedir,
Ateş olsan püskürdüğün kadar yakarsın, dedi.
Dağın kusmuklarından surlar ördü bu şehir,
İçine de evler...
Kimliğini, dağın kustuğu taşlara işledi.
Dağ haddini bilsin diye.
* Çîya Qerejdağ ê Dibên Çîyane: Karacadağ, derler ki dağdır.
** Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Diyarbekir. İletişim Yy. 2003.