20. yüzyılın başına kadar "Gâvur İzmir" olarak varlığını koruyabilmiş İzmir'in çokkültürlü yapısı "Bir Zamanlar İzmir"de sergisinde gün yüzüne çıkıyor. Serginin açılışında yazar Ari Çokona Bir Zamanlar İzmir'i Rumlar özelinde anlattı.
İzmir'in kültürel çeşitliliğinin sona erişinin 90. yılında, Birzamanlar Yayıncılık editörü Osman Köker, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'nda yer alan 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başına ait kartpostalları bu sergi için topladı.
İzmir, 1900'lerin başında başkent İstanbul'dan sonra Osmanlı'nın en büyük ve en gelişmiş şehriydi. Batı Anadolu'nun iktisadi merkezi olan şehir, Avrupa'yla ticari ilişkiler açısından da çok önemli bir konumdaydı.
Büyük çoğunluğu Müslüman olmayanların oluşturduğu İzmir'de Rumlar, Yahudiler, Ermeniler ve Latin Katolikler bu cemaatlerden en büyükleriydi. Aynı zamanda şehirde Osmanlı vatandaşı olmayan 10 bini aşkın insan da vardı.
Şehrin Müslüman olmayan nüfusu, 1919 Yunan işgali, 1921'den itibaren Türk ordusunun Batı Anadolu'da Yunan ordusuna karşı harekatı ve 13 Eylül 1922'de başlayan yangın sonrasında bir daha geri gelmemek üzere yok oldu.
Azınlıkların çoğunluğu Rumdu
Serginin açılışında yazar Ari Çokona Bir Zamanlar İzmir'i Rumlar üzerinden anlattı. Çokona'nın anlatımlarından satır başları:
* 2003'teki kazılarla kuruluş tarihi M.Ö 8000 yılına giden İzmir'in Anadolu'nun en eski yerleşim yerlerinden biri olduğu öğrenildi.
* 1914 Osmanlı nüfus sayımına göre 211 bin nüfusun 73 bini Rum, 19 bini Ermeni, 24 bini Musevi ve 1785', Levanten (Latin ). Araştırmacı Kondoyannis'e göre 1921 için İzmir'in toplam nüfusu 276 bindi; bunun 140 bini Rumdu.
* İzmir'de toplam 198 Ortadoks kilisesi vardı. İzmir'in en eski kilisesi Yukarı Mahalle'de bulunan Aylos İoannis o Theoloğos. İzmir yangınında hasar görmeyip günümüze ulaştı.
Rumlar ekonomiye hakimdi
* Rumlar 10 fabrika dışında İzmir ekonomisine hakimdi. 1888 yılı verilerine göre İzmir'in en büyük 368 tücarrından, 208'i, 78 ticari mümessilinden 71'i, 65 avukatından 37'si, 44 bankerinden 30'u, 40 kuyumcusundan 27'si, 31 alkol üreticisinden 27'si Rum'du. 1922'de 125 doktordan 103'ü, 50 eczacıdan 35'i Rum'du.
* Yazar Halid Ziya Uşaklıgil, İzmir'in ilk ve tek müslüman banka memuruydu.
* İlk Rum gazetesi Evangeliki Lisesi'nde 1831'de "O Filos Ton Neon (Gençlerin Dostu) ismiyle Protestan misyonerlerin yardımıyla çıktı. Ancak Rum cemaati misyonerlerin telkinlerinden rahatsız olarak yayına son verdi.
* 1838'de Anadolu Rum basının en uzun süreli ve saygın gazetesi Amoltheia (Mitolojide Zeus'un keçisi/bereket pınarı) İzmir'de ilk sayısını yayınladı. Muhalif gazete sık sık kapanmasına rağmen tirajı 20 binleri buluyordu. 1922'ye kadar en parlak günlerini yaşayan gazete Anadolu'nun en ücra köşelerine kadar ulaşıyor ve gazeteyi köyün papazları ve öğretmenleri halka okuyordu.
İzmirli Rum Simirotu olimpiyat şampiyonu
* Anadolu'nun 6 bin kapasiteli ilk stadı Bornova'daydı. Osmanlı'nın ilk atletizm şampiyonasını da Rum spor kulüpleri Bornova'da düzenledi. Yine Rum spor kulüpleri büyük rekabet içinde futbol turnuvaları düzenliyordu. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içindeki ilk futbol maçı da 1890'da Bornova'da İzmirli gençlerle bir İngiliz ticaret gemisinin mürettabatı arasında yapıldı.
* 1906'da Atina'daki Ara Olimpiyat oyunlarında İzmirli Rum S. Simiriotu kadınların katıldığı tek dal olan teniste Olimpiyat şampiyonu oldu. Bu olimpiyatta İzmrli Rumlar başka dallarda da gümüş ve altın madalya kazandı.
* Urla doğumlu Yorgo Seferis, ilkolkulu İzmir'deki Rum okulunda okuyup Atina'ya göç etti; 1967'de Nobel Edebiyat Ödülü'nü aldı.
* İzmir'de ilk sahnelenen Rumca piyes 1845'te Maniodis (Tutkun) adlı İtalyan komedisiydi.
* 1860'lardan itibaren Anadolu Rum müziği Yunanistan'a tanıtılmaya başlandı. O dönemler "estudiantina" adı verilen halk orkestraları vardı. Mübadeleden sonra Pire'de doğup gelişen Rebetiko müziği İzmir halk müziğinin bir devamıydı.
18 Ekim saat 19:00'da da Zakarya Mildanoğlu "İzmir Yangınının 90. Yılı, İzmir ve Ermeniler" başlıklı bir sunum yapacak.
Sergi 29 Ekim'e kadar Cezayir Toplantı Salonu'nda gezilebilir. (NV)